ص: 2

معرفت و کمال تدریس می شود.

پس بیاییم با نماز اُنس بگیریم و سراسر وجودمان را با نماز، شست وشوی معنوی دهیم و همه توان خود را برای حفظ و گسترش فرهنگ نماز به کار بندیم که اگر چنین شود، تمام دسیسه ها و نیرنگ های شیطانی بی اثر خواهد گشت.

نماز را تکریم و تعظیم کنیم تا به ساحل سلام و سلامت برسیم و هماره از ژرفای جان از خداوند بی زوال بخواهیم که:

رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ. (ابراهیم: 40)

خدایا! مرا و فرزندانم را از برپاکنندگان نماز قرار ده. پروردگارا! این دعا را بپذیر.

چه خوش باشد که با یاد خداوند

تمام لحظه ها دل گیرد آرام

در پایان، از تلاش های بی شایبه پژوهشگر ارجمند جناب آقای محسن محمدی در سامان دهی این اثر سپاس گزاریم و امید می بریم کار ایشان مقبول طبع بلند برنامه ریزان و برنامه سازان ارجمند قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

انس با نماز یکی از عالی ترین مراحل عبادت است که دست یابی به آن، آثار حقیقیِ نماز را به دنبال دارد. انس و حضورِ قلبی هدف اصلی نمازگزاری است که بدون آن، نماز جز برداشتن تکلیف، اثری در پی ندارد. طبق روایات نیز مقداری از نماز پذیرفته می شود که همراه حضور و انس قلبی باشد.(1)

با توجه به اهمیّت و ضرورت انس با نماز در این نوشته بر آنیم تا عوامل انس با نماز و گذر از نمازگزاری به انس با نماز را بررسی کنیم. در بخش اول پس از بیان اهمیت و ضرورت نمازگزاری و انس با نماز به بیان مفاهیم «نماز» و «انس» و کاربردِ واژه های آن می پردازیم. سپس پیشینه تاریخیِ نمازگزاری را تبیین می کنیم. در ادامه، موضوعِ نماز را از منظر قرآن و روایات بررسی می کنیم تا جنبه های مختلف آن روشن گردد. در پایان به بررسی دیدگاه دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان در مورد نماز می پردازیم و در بخش دوم، بحث مهم عوامل انس با نماز را پی می گیریم که به سه دسته اخلاقی _ عرفانی، رفتاری و اجتماعی تقسیم می شود. چون گذر از مرحله نمازگزاری و رسیدن به انس با نماز، مستلزم رعایت نکاتی خاص است، این مبحث را به طور مستقل در بخش سوم بررسی می کنیم. در ادامه، تفاوت های نمازگزاری و انس بررسی می شوند و چون یکی از مهم ترین تفاوت ها، در آثار این دو رویکرد رخ می نماید، مقوله آثار انس با نماز را در بخش چهارم به تفصیل بررسی می کنیم.

ص: 4

تبدیل به عبادت می کند، اتّکای آن به انگیزه ای متعالی است؛ یعنی به تعبیر قرآن(1) کارمان رنگ خدایی داشته باشد.

نمازگزاری مرحله ای قبل از انس با نماز است. نخست انسان نماز را به پا می دارد و پس از رعایت پاره ای نکات و عوامل، به مرحله انس با نماز می رسد؛ مرحله ای که بدون نماز احساس وحشت می کند و احساس امنیت خود را از دست می دهد. هم چنان که در روایات می خوانیم: «هیچ مؤمنی نیست مگر آن که خدا ایمانش را همدم او قرار دهد، چندان که اگر بر ستیغ کوهی باشد احساس تنهایی نکند.»(1)

چون نمازگزاری مرحله ای قبل از مرحله انس با نماز است، ابتدا به اهمیت و ضرورت نماز و نمازگزاری اشاره می کنیم و سپس به اهمیت و ضرورت انس با نماز می پردازیم. مرحله ای که فقط نماز گزار واقعی به آن پا می گذارد. با این حال، مرحله نمازگزاری از این جهت که مقدمه ای برای انس با نماز است مهم تلقی می شود وگرنه در فرهنگ دینی صرف نمازگزار بودن ارزشی محسوب نمی شود؛ چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «ویلٌ للمصلّین؛ وای بر نماز گزاران». (ماعون: 4)

ایمان(1) است. نماز پرچم اسلام(2) و سیمای دین و مکتب(3) است. نماز بهترین عمل بنده(4) و کلید بهشت(5) است که اعمال به وسیله آن سنجیده می شود.(6) از این رو پیامبر هیچ گاه از نماز سیر نمی شد.

شکست شیطان است.(1) چون نماز گزار در دژ محکم نماز از خود دفاع می کند.(2) بی دلیل نیست که فریاد ابلیس از نمازگزار و سجده طولانی او بلند است(3) و به انسان حسادت می کند.(4) نمازگزار از شرّ شیطان در امان است؛(5) چون نماز سبب راندن شیطان می شود(6) و حتی در لحظه مرگ نیز شیطان از نماز گزار دور می شود.(7) شیطان از نماز عصبانی می شود؛(8) چون سبب سرکوبی اوست(9) و شیطان از نمازگزار جدی می ترسد.(10)

ص: 10

که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از آن به عنوان «نهج الانبیاء» و شیوه تمامی پیامبران یاد کرده است.(1)

نگرشی به دلیل جدا کردن ضرورت های نمازگزاری از روند زندگی انسان، آن را عبادتی ویژه زاهدان نشان می دهد. به همین جهت، در این بخش تلاش می کنیم با یافتن پاسخ های جامع و دقیق برای این پرسش که «چرا نماز بخوانیم؟» زاویه نگرش به این موضوع را تغییر دهیم تا با دیدی گشوده و از روی اختیار و لذت به نماز روی آوریم.

ایمانی ندارد و با عبادتی در تماس نیست، کرامت خاصی دارد.(1)

قرآن کریم نیز «ذکر خدا» را به عنوان برترین داروی آرام بخش و شفادهنده قلب ها معرفی می کند و «نماز» را به عنوان مصداق برتر ذکر می داند.(2) به این ترتیب، همه آشوب ها و تشویش ها، تمامی ناآرامی ها و اضطراب ها با به پاداشتن نماز در فواصل گوناگون مهار می شود. احساس بی ثباتی و بی اعتباری در جهان طبیعت و فنا پذیری و محدودیت زندگی دنیایی و عدم پاسخگویی طبیعت به احساسِ نیازِ پایان ناپذیر انسان اضطرابی همیشگی و غربتی جاودانه را بر روح انسان چیره می گرداند. در چنین فضایی است که نماز پیوند انسان را با ذات فناناپذیر برقرار می کند و به او جاودانگی را نوید می دهد. گویا نماز دستی برآمده از سوی انسان است به سوی آن که می تواند پاسخگوی نیاز او باشد. از این رو، انسان به هنگام نماز طمأنینه و آرامش خود را باز می یابد و به زندگی و حیات خود امیدوار می گردد. مشروط بر آن که در این سیر عامل پیوند دهنده اصلی یعنی «روح» غایب نباشد.

البته توجه به این نکته لازم است که مکتب ما نقشِ دیگر عوامل را در کاهش و کنترل نا آرامی ها و اضطراب ها به هیچ وجه انکار نمی کند و نماز را تنها راه آرامش معرفی نمی کند. بلکه ارضای غریزه جنسی(3) و

ص: 15

تأمین نیازهای اقتصادی(1) را از دیگر عوامل آرام بخش انسان می داند.

و این گونه نیست به کسی که تحت فشار جنسی قرار دارد نماز را به عنوان تنها راه برطرف شدن نیاز جنسی توصیه کند.(2) یا شخص گرسنه را به جای صرف غذا به نماز دعوت کند، با این حال امکانات محدود دنیا نیز قدرت پاسخگویی کامل به نیازهای نامحدود انسان را ندارد و تا کنون نمونه ای دیده نشده است که بی بند و باری های جنسی و یا فراوانی ثروت عامل غایی آرامش در انسان باشد و یا دیده نشده که مدیریت اجتماعی کشورهایی که به آزادی مطلق جنسی عقیده دارند، از بهداشت روانی جامعه خود اظهار رضایت کامل کرده باشند. زیرا انسان برای رسیدن به آرامش پایدار نیازمند آن است که با قدرت برتر فناناپذیر ارتباط برقرار کند و به آرامش های موردی و زودگذر دل نبندد.

رابطه با خداوند چنان آرامشی در وجود انسان ایجاد می کند که نمی توان آن را با دیگر عوامل آرامش بخش، که جز نقش مقطعی ایفا نمی کنند، مقایسه نمود. به این ترتیب نماز بدون نفی دیگر عوامل خود را به عنوان اصلی ترین بستر طمأنینه بشر جلوه گر می سازد.

انسان کفایت می کند. این کارآیی نه فقط در فعالیت های مادّی انسان، بلکه گاهی تا حد مسایل ماورایی و مرموز هستی، گسترده می شود. بدین معنا که حتی عملیات شگفت انگیز مرتاضان هندی، طریقه های پیشرفت و سیر و سلوک در مکتب های عرفانی و مذهبی شرق دور از جمله ذن، بودیسم، یوگا و... راه های دیدن حقیقت اشیا در مقایسه با مشاهده معمولی آن ها، روش های کشف و شهود و مراقبه در فرقه های تصوّف و بسیاری دیگر، تنها از طریق دست یافتن به درجاتی از تمرکز محقق می گردد.

همان گونه که پیش تر اشاره شد، اضطراب ها و تنش های روانی از بیماری های مهلکی است که انسان معاصر را تهدید می کند و به همین دلیل روان تحلیل گران و روان شناسان می کوشند تا بحران های روحی را مهار کنند. از طرفی مهار این پراکندگی های درونی شرط نخستِ دستیابی به نبوغ و درایت است در این مورد، مطالعات مختلف علمی و پژوهشی و نظریه پردازی های گوناگونی صورت پذیرفته است که از آن جمله می توان به پژوهش های گاردنر مورفی درباره متوجه ساختن اندیشه و فعالیت به موضوعی معین اشاره کرد.(1)

حضور قلب، یکی از معانی بلند و رفیع نماز است که حقیقت نماز به آن بستگی دارد. به طور کلی، در اسلام نمازی معتبر است که هماره با حضور قلب باشد. انسان برای این که در نماز حضور قلب داشته باشد،

ص: 17

می بایست ذهنش را با یاد خدا متمرکز کند و خود را در محضر خداوند ببیند و به اموری که با این وضعیت مغایرت دارد، توجه نکند.

نمازگزار در هنگام نماز فکرش را در مدار تمرکز قرار می دهد ذکر و یادش را به خداوند منحصر می کند. بدین ترتیب، بر پادارنده حقیقی نماز در عبادتِ روزمره خویش، با برخورداری از حضور قلب در واقع تمرکز حواس را بارها تمرین می کند و بدین وسیله این ویژگی نیکو را در وجود خود، نهادینه می سازد تا با بهره گیری از آن در دیگر عرصه های زندگی، موفقیت را در همه ابعاد ممکن نصیب خویشتن سازد. گذشته از این تمرکز به یک آرامش روانی احتیاج دارد که نماز آن را تأمین می کند.

می شود بی تابی می کند و آن گاه که به امکاناتی دست می یابد، از کمک به دیگران خودداری می کند، مگر نماز گزارانی که هیچ گاه از انجام این عبادت فرو گذار نمی کنند. (المعارج: 19 و 20)

نمازگزار با توجه به مفاهیم والا و بلندی که در روند نمازگزاری از آن ها الهام می پذیرد و طمأنینه و آرامشی که در پرتو ذکر خدا به دست می آورد، به وقار و شخصیتی دست می یابد که چون لنگری او را در تلاطم و طوفان زندگی ثبات می بخشد.

ادراکند، خدای را ستایش می کنند؛ چگونه ممکن است انسان شعورمند در برابر عظمت خداوند کرنش نکند. نماز برترین، زیباترین و پسندیده ترین کرنش ها را در بر دارد و انسان در قالب نماز با هستی همسویی و هستی بخش را تقدیس می کند. وه! که این سرود هستی چه خواندنی و لذت بخش است.

موجب صفا و جلای نفس و زدودن کدورت ها می شود، حضور قلب است و انجام حرکات ظاهری جز در این چارچوب، در صفای باطن نقشی ندارد. سخنی که از روی غفلت سر زند، مناجات نیست. اَدای کلام باید آن چیزی را که در ضمیر آدمی است، آشکار کند و بدیهی است که این، جز با حضور قلب ممکن نیست.

امام خمینی رحمه الله در تبیین رابطه عبادت و حضور قلب می گوید:

از همه امور مهم تر، حضور قلب است که روح عبادت و حقیقت آن بسته به آن است و بدون آن هیچ قیمتی برای عبادت نیست و قبول درگاه حق تعالی نشود.(1)

از نماز که با حضور قلب بوده بالا می رود».(1) نماز معیار قبولی تمام اعمال است و اگر نماز قبول نشود، دیگر اعمال فایده ای ندارد. امام صادق (ع) در این مورد می فرماید:

اول ما یحاسَب به العبدُ الصلاة فاِنْ قُبِلَت قُبِلَ سائرُ عملِه و اِنْ رُدَّتْ، رُدَّ سائِرُ عمله(2)

اولین عملی که عبد به آن محاسبه می شود نماز است پس اگر مورد قبول خداوند واقع شود دیگر اعمال او نیز قبول خواهد شد و اگر قبول نشود سایر اعمالش نیز مورد قبول واقع نمی شود.

نماز معیار قبولی تمام اعمال است و حضور قلب معیار قبولی نماز، پس کسی که با نماز انس ندارد، هیچ یک از اعمالش پذیرفته نمی شود، پس حضور قلب شرط قبولی تمام اعمال انسان و کلید گنج سعادت است و این نکته بسیار مهم و قابل توجه است. امام خمینی رحمه الله در کتاب آداب نماز می گوید:

«قبولی نماز شرط قبولی دیگر اعمال است و اگر نماز قبول نشود، به اعمال دیگر اصلاً نظر نکنند.»(3)

دیگر، صِرفِ اَعمال و افعال ظاهریِ نمازگزاری بدون حضور قلب، انسان طعم شیرین نماز را نمی چشد و از آن لذّت نمی برد و در نتیجه، اثری از آن در زندگی خود مشاهده نمی کند.

یکی از آثار نماز ترک گناه است(1) و نمازِ بدون حضورِ قلب، سبب ترک گناه نمی شود. امام صادق (ع)می فرماید:

هر کس مایل است که بداند آیا نمازش مورد قبول واقع شده یا نه، ببیند که آیا نماز او را از فحشا و منکر بازداشته یا نه؟ به مقداری که او را از فحشا و منکر بازداشته، نمازش پذیرفته شده است.(2)

باید بهتر از دیروزش باشد و همیشه پیشرفت کند تا به کمال بیشتری برسد.

نماز گزاری مرحله آغازین ارتباط با خداوند است و انس با نماز مرحله ای بالاتر و برتر. نماز بهترین وسیله برای ارتباط با خداست و استفاده بهینه از این وسیله ارتباطی، انس با نماز است. مؤمنِ در سیرِ پیشرفت و صعود به قله قرب الی اللّه می بایست از مرحله ای به مرحله بعد ترقی کند. آن چنان که از مرحله نمازگزاری به مرحله انس با نماز برسد. چنین انسانی لذت عبادت را درک می کند و در راه پرستش پی گیر خواهد بود.

سوی نِماک» را به کار می برده اند.(1)

با توجه به موارد کاربرد واژه نماز می توانیم برای آن سه معنای کلی در نظر بگیریم:

معنای اول: خدمت و خدمتکاری، اطاعت و فرمانبرداری، سرفرود آوری و تعظیم، سر به زمین نهادن، کرنش و تکریم، اظهار طاعت و بندگی.(2)

واژه های نماز بردن، در نماز آمدن، به نماز آمدن، در نماز آوردن، به معنای پرستش کردن، عاجزی نمودن، خم شدن، به علامت تعظیم و بندگی و به خاک افتادن به قصد تعظیم در برابر پادشاهی یا بزرگی دیگر به کار رفته است.

خاقانی می گوید:

چون چرخ در رکوع و چو مهتاب در سجود

بُردم نماز آن که مرا زیر بار کرد

معنای دوم: کلمه نماز به معنای پرستش و ادای طاعت ایزد متعال و عرض نیاز به سوی خدای عالمیان است؛ به طریقی که در شریعت پیامبران وارد شده است که در این معنا معاد کلمه «صلوة» است.(3)

فردوسی با توجه به این معنا سروده است:

چنین گفت امروز شاه از نماز

ص: 25

همانا نیاید به کاری فراز

در شعر فرخی آمده است:

طاعت تو چون نماز است و هر آن کس کز نماز

سر بتابد بی شک او را کرد باید سنگسار

معنای سوم: چون شرط نماز طهارت است و کلمه نماز مفهوم طهارت و پاکیزگی را تداعی می کند، کلمه «نمازی» منسوب به نماز و به معنای دوستدار نماز است؛ هم چنین به معنای پاک و طاهر نیز به کار رفته است. در تعبیر دیگر، نمازی کردن به معنا پاک کردن، شستن، آب کشیدن و غسل دادن است و «نماز کن» به معنای شست وشو کننده به کار می رفته است.(1)

فرهنگ عمید نماز را چنین معنا کرده است: «پرستش، نیاز، سجود، بندگی و اطاعت، خم شدن برای اظهار بندگی و اطاعت و یکی از فرایض دین، عبادت مخصوص و واجب مسلمانان که پنج بار در شبانه روز به جا می آورند.»(2)

می خورد.(1)

برخی از متأخران ریشه آن را «آرامی» پنداشته اند و با پژوهش هایی که به تازگی عمل آمده است، این احتمال قوّت گرفته که اصل «صلوة» سریانی است و سپس با جاری شدن آن در زبان جنوب عربستان شاعران آن را در اشعار خود به کار برده اند و بعد از آن اعراب شمالی، لفظ «صلوة» را از آن ها گرفته اند. در هر حال، پیش از ظهور اسلام، این لفظ به چند معنا از جمله پرستشگاه و نیایش به کار رفته است.(2)

عده ای دیگر آن را برگرفته از ماده «صَلی» به معنای راست کردن با آتش دانسته اند.(3)

در کتاب المستطرف درباره اشتقاق معنوی کلمه «صلوة» آمده است: «در اشتقاق معنوی نام «صلوة» اختلاف کرده و گفته اند: این کلمه از کجاست؟ گفته شده از دعا مشتق است و نام بردن از دعا با کلمه «صلوة» در کلام عرب معروف است». بنابراین نماز را به خاطر دعاهایی که در آن وجود دارد «صلوة» نامیده اند و گفته اند نماز از آن جهت که رحمت پروردگار است «صلوة» نامیده می شود.(4)

و گفته اند: نماز را از آن جهت که مشتمل بر کمک خواهی از

ص: 27

خداست «صلوة» نامیده اند. وقتی عرب می گوید: «صَلَّیْتُ العودَ علی النار» منظورش آن است که «چوب یا عصا را به کمک آتش نرم و راست کردم.»(1)

در کتاب های لغت «صلوة» به معنای بزرگداشت و کرنش نیز آمده است، چنان که لفظ «نم» در کلمه نماز به همین معناست و گفته اند نماز را از آن رو «صلوة» گفته اند که به معنای بزرگداشت و تعظیم نیز آمده است. چنان که واژه «نم» در کلمه نماز به همین معناست و گفته اند نماز را از آن رو صلوة نامیده اند که پیوند میان بنده و پروردگار است. (لسان العرب)

«صلوة» در قرآن به معانی مختلفی به کار رفته است: دعا،(2) درود،(3) آمرزش،(4) وسیله دعای خیر و آمرزش خواهی،(5) دین،(6) و قرآن خواندن در نماز(7) به کار رفته است.

صلوة آن هنگام که از جانب خدا باشد «رحمت» و آن گاه که از سوی فرشتگان باشد، «آمرزش خواهی» و چون از سوی مردم باشد «دعا»

ص: 28

است.(1)

در این جا باید گفت دادن تعریفی جامع و کامل از نماز بسیار دشوار است، چون نماز در زندگی، مرگ و بعد از مرگ انسان تأثیرات زیادی دارد؛(2) و در چگونگی روند حیات اجتماعی بسیار مؤثّر است.(3) نمازها بسیار متعدد و متنوع هستند.(4) در تمام ادیان و جوامع و در همه زمان ها نماز با تفاوت های کمّی و کیفی وجود داشته است.(5) با این توضیح ها شاید بتوان تعریف زیر را ارایه کرد:

نماز فعالیّتی عبادی و مشروط به طهارت است که مشتمل بر نیت، قیام، قرائت، رکوع و سجود و تشهد و سلام است و در صورت حضور قلب فضایل اخلاقی را در پی دارد و با تأکید بر درون انسان خود حقیقی او را به سوی کمال مطلوب سوق می دهد و بیانگر جهان بینی اسلامی است.

آرامش، از بین رفتن وحشت، فرح و خوشحالی، لطف»(1)

هم چنین فرهنگ لاروس واژه انس را «آرامش، شادمانی، کشش»(2) معنا کرده است. فرهنگ نوین چنین بیان می کند: «انس: خوش معاشرتی، خوش مشربی، دوست داشتن.»(3) المنجد: «دانستن، دیدن و درک کردن» را معانی واژه انس می داند.(4)

دهخدا انس را «خو گرفتن، آرام یافتن به چیزی و بی پژمان شدن»(5) می داند.

می توانست عبادت نکند و عوامل بازدارنده ای او را به طغیان در مقابل خالق یکتا دعوت کند و اگر انسان می خواست به سعادت ارزشمند ابدی دست یابد، می بایست با اراده پولادین و عقل راه گشایش و به کمک وحی از این مسیر دشوار عبور کند و چنین شد که موقعیت انسان در مسیر عبادت، خیلی حساس و ظریف و سرنوشت ساز تلقی گردید. چون پای بر روی کره خاکی نهاد، مأمور به طاعت و بندگی شد و در پیشگاه خداوند به نماز ایستاد. از همان آغاز داستانِ عبادت، نماز به عنوان کامل ترین و بارزترین و کارآمدترین ابزار سعادت بشر خودنمایی کرد و در تمام ادیان پیامبران الهی آن را توصیه کردند. با آن که در هر یک از ادیان، نماز به شکل های مختلف و در زمان ها و مکان های متفاوت بر پا می شده است، ولی در نفس نمازگزاردن تمام ادیان وجه اشتراک داشته اند. به این ترتیب، از همان روز که خدای متعال برای هدایت انسان و نجات او در دنیا و آخرت پیامبرانی از سوی خود فرستاد، نماز را در زمره دستورهای خویش مقرر فرمود و آن را بهترین تکلیف برای بندگی بشر برشمرد. با توجه به اینکه نماز برای عبادت و مناجات بشر با خداوند است، نمازی که بدون انس و حضور قلب باشد و تنها در آداب ظاهری آن خلاصه شود، اثری در روح انسان ندارد و از همان روزی که نماز در برنامه نیایش بشر قرار گرفت، عنصر بنیادینِ انس در آن نهفته شده بود. بنابراین هر دینی که پیرو خود را به نماز فرا می خواند، نمازِ با حضور را مد نظر دارد و در هیچ یک از مکتب های الهی نمازی که فقط در آداب ظاهری خلاصه شود، امتیازی برای نمازگزار محسوب نمی شود.

ص: 31

چون در تمام ادیان هدف از نمازگزاری رسیدن به مرحله انس با نماز است، تاریخچه نماز را نمی توان جدای از تاریخچه انس در نظر گرفت.

2. پاک بودن لباس از هر گونه پلیدی؛

3. شستن دست و صورت که همان وضو باشد؛

4. پاک بودن جای نماز از هر گونه پلیدی و فساد؛

5. غصبی نبودن محل نماز.(1)

شباهت عجیب تر این که در صورت نبودن آب به جای وضو، باید تیمم کنند.

در بخش های مختلف اوستا پیروان زرتشت بر انجام نماز ترغیب و تشویق شده اند.(2) البته نه نمازی که فاقد روح و انس قلب باشد.(3)

برای یاد من به پادار...» (طه: 14) این آیه علاوه بر نمازگزاری بر انس و حضور قلب و نماز در آیین یهود دلالت دارد. در آیه شریفه خداوند از آن رو خطاب به موسی می فرماید: «نماز را برای یاد من به پا دار» که برپاداشتن نماز برای خدا با نماز بدون روح که همراه انس و حضور قلب نیست منافات دارد. این آیه بر نمازگزاری همراه با انس، در آیین یهود دلالت دارد. در منابع معتبر و اصیل دینی یهود نیز بر این موضوع تأکید شده است.(1)

حضرت موسی (ع) در تداوم رسالت الهی خود با برادرش هارون (ع) به برپایی نماز امر می شود. آیه شریفه می فرماید: «أوصینا الی موسی و أخیه... و اقیموا الصلاة؛ به موسی و برادرش وحی کردیم... و نماز بگذارید.»(2) هم چنین در آیه 77 سوره بقره ضمن اشاره به پیمانی که از بنی اسرائیل گرفته شده، نماز را به عنوان یکی از ارکان و مواد این پیمان برشمرده است.

یهودیان نمازشان دارای مقدّمات خاصّی است؛ از جمله این که در حال جنابت نمی توان نماز خواند و بدن و لباس باید از هر گونه کثافت و پلیدی پاک باشد و دست ها و صورت را باید شسته و به سمت بیت المقدس، با خضوع و خشوع نماز را بر پا داشت.(3) یهودیان برای نماز

ص: 34

باید طاهر باشند؛ یعنی وضو بگیرند یا غسل کنند.(1) در آیین یهود نیز، مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا می شود.(2)

در روایات نیز به جایگاه ممتازِ نماز در آیین یهود اشاره شده است. در برخی روایات از نماز به عنوان پیمان محکم(3) آیین یهود یاد می شود. امام علی (ع) حضرت موسی (ع) را به خاطر نماز خواندن و گونه بر زمین نهادن به هنگام نماز به عنوان هم سخن با خود برمی گزیند(4) و در حدیث دیگر، از مباهاتِ خداوند نزد فرشتگان به واسطه نمازگزاری در آیین یهود سخن به میان آمده است.(5) از مجموع این روایات می توان دریافت که نماز یکی از فرمان هایی بوده است که از سوی خداوند بر حضرت موسی (ع) و قومش ابلاغ شده است.

در کتاب مقدّسِ یهود در مورد اصل وجوب(6) اهمیت نماز و دعا،(7) چگونگی برپایی نماز،(8) و مکان(9) و زمان نماز(10) مطالبی بیان شده است.

ص: 35

خود را به پی گیری این فریضه الهی فرمان داده اند.(1)

در مجموع از آیات و روایات این گونه برمی آید که در مسیحیت نماز از دستورات ضروری و واجبات با اهمیّتی است که حضرت عیسی (ع) مردم را به برپایی آن تشویق کرده است.

تلقی می شود که همراه حضور قلب و انس باشد.(1)

از مجموع آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که نماز در آیین مسیحیت نیز یک فریضه است؛ هر چند اختلاف ها و حتّی تناقض هایی در کتاب مقدس دیده می شود. برای مثال در بخشی از کتاب مقدس اصرار و تکرار در استجابت موثر است،(2) ولی در قسمتی دیگر از آن نهی شده و نماز و دعای مختصر بدون تکرار را تأیید می کند.(3)

نماز در دیگر ادیان الهی نیز جایگاه خاصی داشته و دیگر پیامبران الهی نیز در مورد نماز احکام خاصی را تبیین کرده و آن را به پا داشته اند. از جمله این پیامبران می توان به این بزرگان اشاره کرد: آدم،(4) نوح،(5) ادریس،(6) ابراهیم،(7) اسماعیل،(8) اسحاق(9) و یعقوب،(10) داوود،(11)

ص: 38

سلیمان،(1) یونس،(2) شعیب،(3) زکریا،(4) لقمان،(5) لوط،(6) ایوب،(7) خضر،(8) ذوالکفل،(9) صالح،(10) شیث.(11)

در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخی سه نوبت نماز می خوانده اند.(1) یونانیان باستان به وسیله نماز از خشم خدایان ایمنی می یافتند و یاری آن ها را جلب می کردند.(2) حتی اعرابِ بت پرست شبه جزیره عربستان پیش از ظهور اسلام در حریم کعبه نماز می خواندند. قرآن نماز آن ها را این گونه توصیف می کند: «وَ ما کانَ صَلاتُهُم عِنْدَ الْبَیت اِلا مُکأا و تَصدیةً؛ نماز آن ها در کنار خانه خدا چیزی جز سوت کشیدن و کف زدن نبود.» (انفال: 35)

قلب(1) و خانه(2) را نورانی می کند. چون وقتی انسان در نماز است، اندام و لباسش و هر چه اطراف او هستند، به ذکر خدا مشغول می شوند.(3) سجده نزدیک ترین تقرب به خداست،(4) از این رو، در حدیث است که سجده طولانی انسان را از عذاب نجات می دهد.(5) همان طور که رکوع کامل، انسان را از وحشتِ قبر رها می کند.(6) با این وجود، می توان فهمید که چرا امتحان شیعه در مراقبتِ نماز محقق می شود.(7)

خشوع از آداب انس، حضور قلب و زینت نماز است.(8) انس با نماز سبب بخشش گناه(9) و قبولی نماز می شود.(10) ائمه (ع) نیز نمازی با انس و حضور قلب به جا می آوردند.(11)

ترک نماز سبب انهدام دین(1) و تباه شدن عمل می گردد(2) و فاصله بین کفر و ایمان، ترک نماز است(3) و ترک کننده نماز اهل آتش است(4) و از امان خدا و رسولش دور خواهد بود.(5) هم چنین در روایات از سهل انگاری و بی رغبتی به نماز نهی شده است.(6) از این رو، نمازگزاری که نماز را ترک نکرده، ولی نسبت به نماز بی توجهی می کند و آن را سبک می شمارد از شفاعت ائمه محروم است.(7)

است.»(1) «پوشیدن لباس تمیز»،(2) «مسواک زدن»،(3) «استفاده از عطر»،(4) «نماز خواندن در مسجد»،(5) «قنوت طولانی»،(6) «اذان و اقامه»،(7) «صلوات در رکوع و سجود»،(8) «نماز در اول وقت»،(9) «دعا بعد از نماز»(10) و «سجده بر تربت حضرت سیّدالشهداء»(11) از مستحبّات نماز است.

بخوانید.(1) کودکان در صفوف نماز جماعت می توانند شرکت کنند و نباید با آن ها بدرفتاری شود.(2)

رو کسی که نماز شب را ترک کند ضرر کرده است.(1) نماز شب سبب گشایش روزی،(2) زیبایی چهره،(3) تندرستی،(4) ریزش گناهان،(5) تقرب الهی(6) و نجات از وحشت قبر(7) است. و گناه سبب محرومیت از نماز شب می شود.(8)

در مورد اهمیت(9) و فلسفه(10) نماز جماعت، هم چنین اهمیت(11) و ثواب(12) نماز جمعه و جایگاه مسجد نیز روایاتی به چشم می خورد.(13)

مؤمنان،(1) متّقین(2) و محسنین(3) معرفی می کند و آن را نشانه ایمان می داند.(4) از دیدگاه قرآنی، نمازگزاران، کسانی هستند که در همه اوقات جایگاه نماز را پاس می دارند.(5)

موجب رستگاری می بینند(1) و انسان را در همه حال به یاد خدا فرا می خواند(2) و کسانی که از نماز روی می گردانند، به زندگیِ دشوار نوید می دهد.(3)

از یاد خدا غافل می شوند، در خطر همنشینی با شیطان می بیند(1) و آن ها را افرادی زیان کار می خواند.(2) قرآن به لجاجت کافران در مورد ترک نماز(3) و مزاحمت آن ها نسبت به نمازگزاران اشاره می کند(4) و از خواندن نماز میّت بر منافق نهی می کند؛(5) یعنی همان کسی که از روی اکراه و بی میلی نماز می خواند.(6)

هر چند واژه انس در قرآن به چشم نمی خورد، ولی در آیات مختلفی به مقوله هایی چون باطن نماز،(7) یاد خدا،(8) تسبیح،(9) عبادت(10) و خضوع و خشوع(11) پرداخته می شود که در واقع مرحله ای فراتر از صورتِ نمازگزاری و نتیجه انس قلبی با نماز است.

در تعدادی از آیات قرآن به نماز پیامبران اشاره می شود از جمله، نماز پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام،(12) زکریا (ع)،(13) ابراهیم (ع)،(14) یونس (ع)،(15) شعیب (ع)،(16) لقمان

ص: 48

(ع)،(1) موسی (ع)،(2) اسحاق (ع) و یعقوب (ع)،(3) و عیسی (ع).(4)

هم چنین در قرآن به نماز جماعت،(5) نماز جمعه،(6) نماز مسافر،(7) نماز خوف،(8) نماز شب(9) و اهمیت و جایگاه مسجد(10) به تفکیک اشاره می شود.

برخی از اندیشمندان غربی با توجه به مکتب های فکری رایج در غرب، نماز را از باب یک تجربه دینی تبیین می کنند. در تحلیل تجربه دینی، حقیقت عبادت، بندگی و مناجات انسان با حضرت حق نیست، بلکه آنچه که انسان احساس می کند، با آن به تجربه ای دینی و آرامش وجدان می رسد و ظاهری معنوی داشته باشد عبادت است. بر این مبنا تعبد نسبت به خداوند و تقیّد به فرامین او که رکن و هدف اصلی عبادت و بندگی است، محو می شود.

از این رو اندیشمندان غربی با توجه به تنوع دیدگاه هایشان بیشتر از اندیشمندان مسلمان به تحلیلِ صورت نمازگزاری پرداخته اند و در تحلیل ریشه ها و پی آمدهای نماز بیشتر به بازتاب های روحی و روانی نمازگزاری و نقش آن در آرامش درونی توجه کرده اند. همچنین آثار اجتماعی نماز را به بحث کشیده اند، ولی آن ها نمی توانند به ظرافت ها و لطافت های عبادت و مناجات و لذّت سخن با معبود اشاره کنند. چون دیدگاه آن ها در مورد دین و عبادت غیر از دیدگاه اندیشمندان اسلامی است. به عبارت دیگر، آن ها نتوانسته اند به خشوع، حضور قلب، معانی باطنی، آداب ظاهری و آثار فراجهانی نماز اشاره کنند؛ نمازی که در کلام دانشمندان غربی بیان شده روح عبادت ندارد و تنها از باب رفع فشارهای روحی و یک نوع تجربه دینی است.

به طور کلی منطق نیایش و فرهنگ بندگی در کلام دانشمندان غربی با مبانی عقیدتی در نظام علمی و عملی اندیشمندان مسلمان متفاوت است؛ زیرا آن ها بیشتر با دید عرفانی به نماز نگریسته و نماز را کامل ترین سیر و سلوک به سوی خدا دانسته اند. با وجود این که در

ص: 50

مجموع، آثار مکتوب عارفان مسلمان اندک است، ولی در مورد نماز، کتاب های متعدّدی در میان آثار عرفای اسلامی به چشم می خورد که در ادامه، برخی از آن ها را بررسی می کنیم.

5. رجاء و امید به فضل خداوند؛

6. حیا (تأمل در هر چیزی که مخالف با توحید ذات اقدس و معرفت اوست). وی در ادامه عوامل پیدایش هر کدام از این اسباب را بررسی می کند.

ایشان بهترین درجه انس را در این می دانند که قلب نمازگزار در تمام اعمال و گفتار و ذکرهای نماز متوجه همان عمل و گفتار باشد و او مراعات حضور پروردگارش را بنماید.

بحث کرده اند. به ویژه برخی از روان شناسان امروزه به این نتیجه رسیده اند که توجه به خدا و نماز و دعا، بسیاری از امراض روانی را درمان می کند. دکتر الکسیس کارل که برای درمان جنبه های ویرانگر تمدن جدید راهی نمی یابد،(1) در نوشته های بعدی برای معالجه یأس های ناشی از تمدن جدید می گوید: «نیایش، به آدمی نیروی تحمّل غم ها و مصیبت ها را می بخشد.»(2)

دکتر توماس هیس لوپ می گوید: با این قید که من پزشکم، این سخن را می گویم که نماز، بهترین وسیله ای است که تا کنون برای توسعه اطمینان و تسکینِ اعصاب و آسایش و نشاط، شناخته شده که زمینه بی خوابی را برطرف می گرداند.(3)

سرل برت روان شناس انگلیسی، با تأکید بر نظریه ویلیام جیمز درباره تأثیر نماز می گوید: «ما به واسطه نماز می توانیم وارد انبار بزرگی از نشاطِ عقلانی شویم که در شرایط عادی یارای وصول بدان را نداریم.»(4)

ماهاتما گاندی _ رهبر بزرگ هند _ در تبیین استقامت روحی اش می گوید: «اگر نماز نبود و با خدا ارتباط بر قرار نمی کردم، به طور حتم سال ها بود که دیوانه شده بودم.»(5)

ص: 53

نورمن ویزنت گریسی می گوید: «دعا و نماز بزرگ ترین نیرویی است که برای مبارزه با دشواری های زندگی روزانه و به دست آوردن آرامش روحی، شناخته شده است.»(1)

هم چنین اندیشمندان غربی به اثر نماز در بهبود بیماری های جسمی نیز اشاره کرده اند. دکتر اِدوین فردریک پاورس یکی از متخصصان درمان بیماری های عصبی در ایالات متحده آمریکا می گوید: «ما می بینیم هزاران حالت برای مریض پیش آمده که مشهورترین پزشکان و باهوش ترین طبیبان کمترین امیدی برای بهبودی آن نداشته اند، اما چیزی که در بهبودی او اثر گذاشته، معجزه ای مانند معجزات نماز و ارتباط با خدا بوده است.»(2)

در مورد آثار اجتماعی نماز نیز دیدگاه های اندیشمندان غربی قابل تأمّل است. ویل دورانت اوصاف و زیبایی های نماز جماعت مسلمانان را به تصویر می کشد.(3) لورا اسقف مسیحی نماز مسلمانان را عامل جذب دیگران می داند.(4) دکتر محمّد عثمان، نقش نماز جمعه را در درمان بیماری های اجتماعی بازگو می کند.(5) هراس لیو معتقد است «نماز

ص: 54

جماعت مسلمانان کامل ترین درجه مساوات بین مردم است.»(1)

گفتیم که اندیشمندان غربی بیش از اندیشمندان مسلمان در مورد آثار اجتماعی و روان شناسی نماز بحث کرده اند، ولی در سخنان برخی از آن ها نکات ظریف درباره ویژگی های باطنی نماز به چشم می خورد. دکتر روژه گارودی،(2) توشی هیکو ایزوتسو،(3) مارسل بوازار،(4) _ دانشمند و اسلام شناس معاصر سوئیسی _ و ویکتور هوگو(5) نگاهی به معانی باطنی و انس قلبی با نماز داشته اند.

ص: 55

ما در بحث انس با نماز، از حضورِ قلب به همین معنا استفاده می کنیم.

قلب به دلیل صفا و جلایی که دارد، همانند یک آینه صاف و شفاف مستعدّ آن است که انوار و تجلیات الهی را به سوی خود جذب کند. خداوند در حدیث قدسی می فرماید: «لا یَسعُنی اَرضی وَ لا سَمائی بل یَسَعُنی قلبُ عبدی المؤمن؛ زمین و آسمانم لیاقت و گنجایش عشق و محبت من را نداشتند، تنها قلب بنده خاص مؤمنم چنین لیاقت و گنجایش را دارد.»(1)

قلب حرم امن الهی است که وسعتش پذیرای رحمت خداوند است و گنجایش و ظرفیّت آن از گستره زمین و آسمان هم بیشتر است، تا آنجا که عشق خداوند در آن جای می گیرد.

امام صادق (ع) می فرماید: «اَلقَلْبُ حَرَمُ اللّه فَلا تُسکِنْ فی حَرَمِ اللّه غیرَ اللّه ؛ قلب حرم الهی است، غیر خدا را در حرم خدا جای مده».(2)

استعداد پذیرش انوار الهی در قلب به حدی است که می تواند حقایق بسیاری را کشف کند. با این حال، در اثر عوامل درونی و بیرونی، روحانیت و نورانیت ذاتی اش دستخوش دگرگونی می شود؛ به گونه ای که استعداد او در پذیرش تجلیّات ربانی به تحلیل می رود و در مقابل، قابلیت پذیرش آلود گی ها و تباهی ها در آن پدید می آید.

زراره از امام باقر (ع) روایت می کند که فرمود:

هیچ بنده ای نیست جز این که در قلب او نقطه سفیدی هست. هنگامی

ص: 58

که گناهی از او سر بزند در میان نقطه سفید نقطه سیاهی پدید می آید. اگر توبه کند آن نقطه سیاه از بین می رود اگر در گناهان غوطه ور شود، با هر گناهی بر نقطه سیاه افزوده می شود، تا همه نقطه سفید را بپوشاند. هنگامی که نقطه سیاه بر نقطه سفید غلبه کند، هرگز صاحب آن قلب به سوی خیر باز نمی گردد.(1)

به همین دلیل، انسان نماز گزار باید از چنین قلبی محافظت کند تا شیطان در آن نفوذ نکند.

از امیرالمؤمنین (ع) پرسیدند: «بِما نِلْتَ؟ قال کُنْتُ بَوّابا علی بابِ قلبی؛ چگونه [به این حضور قلب] نایل شدی؟ فرمودند: من پاسبان درب قلبم بودم.»(2)

در این جا به دلیل اهمیت مسأله حضور قلب و اثر آن در انس با نماز و با توجه به فراگیر بودن آن در بین نمازگزاران، دو مسأله مهم عوامل حضور قلب در نماز و موانع حضور قلب و راه های برطرف کردن آن را بررسی می کنیم:

هدیه کلمه ای است که بار عاطفی ویژه ای دارد و انسان ها برای نشان دادن محبتّشان به یکدیگر هدیه می دهند. در عین حال، انتخاب هدیه بسیار مهم است. به همین دلیل، همه می کوشند هدیه شان ماندگار و خاطره آفرین باشد. هدیه گیرنده یا هدیه دهنده نیز خیلی مهمّ است و بر حساسیت این امر می افزاید. گاهی حسّاسیّت هدیه دادن از هدیه گرفتن بیشتر است، آن هم در شرایطی که گیرنده هدیه دارای جایگاه مهمی باشد. در این شرایط انتخاب هدیه، خیلی مشکل است. اگر هدیه گیرنده هدیه را بپذیرد، هدیه دهنده احساس غرور می کند.

حال به این پرسش فکر کنید: «آیا دوست دارید به خداوند هدیه بدهید؟» اگر پاسخ به این پرسش دشوار است، پرسش دیگری را با شما طرح می کنیم، «آیا دوست دارید به امام زمان هدیه بدهید.» (توجه: در انتخاب هدیه بسیار دقت کنید.)

اگر انسان با این دید به نماز بایستد که در حال دادن هدیه به خداوند است، به یقین چگونگی نماز گزاردن برای او اهمیت می یابد و می کوشد تا هدیه در خوری را به محضر حضرت حق تقدیم کند.

آن چنان که قشریان گمان می برند نماز، تنها تحمّل تکلیف شاقّ و دشوار است. و چنین است که اگر تنها با دید انجام تکلیف به نماز بنگریم، جان خود را در حصاری از محدودیت خواهیم دید و از لطافت و زیبایی چنین رابطه ای بی بهره خواهیم ماند.

دیدار با چنین اشخاصی شود، احساس می کند کار بزرگی انجام داده است.

با این نگاه، اگر کسی از ملاقات با خالق هستی، سخن بگوید، قطعا از برقراری ارتباط و دیدار خصوصی با چنین مقامی احساس غیر قابل وصفی خواهد یافت. نماز راحت ترین و سریع ترین وسیله ارتباط بین انسان و خداوند است. ارتباطی که در یک سوی آن انسان با تمامی محدودیت های ذاتی اش قرار دارد و در سوی دیگر، خالق جهان با تمامی شکوه و عظمت اش جلوه گری می کند. کسی که با این دید به نماز می نگرد احساس عزّت و عظمت می کند و نماز او از روی عشق و نه از باب تکلیف است؛ زیرا احساس می کند آن چنان در سپهر آفرینش اوج گرفته است که شایسته ملاقات با آفریدگار هستی شده است.

نماز خواندن برای رضای خدا و فراموش کردن منّیت، بینشی است که در فضای بندگی معنا پیدا می کند.

نماز از این منظر علاوه بر بار عاطفی ویژه خود که به ایجاد ارتباطی عمیق بین انسان و خدا می انجامد، از دیدگاه عرفانی نیز تفسیر زیبا و متفاوتی از رابطه خداوند و انسان به دست می دهد.

متواضعانه، زینت کردن، انگشتر به دست داشتن، رعایت اول وقت، خواندن نماز واجب در مسجد، دعا کردن در آغاز نماز، بلند گفتن بسم اللّه، گفتن اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم بعد از تکبیرة الاحرام و بینی به خاک مالیدن.»(1)

آداب باطنی، مربوط به معانی و مفاهیم باطنی و اسرار نماز است. نمازگزار باید علاوه بر رعایت آداب ظاهری به آداب باطنی نماز نیز توجه کند که حضور قلب واقعی در اثر توجه به این آداب است. رعایت آداب ظاهری نیز مقدمه ای برای رسیدن به این مرحله است. آداب باطنی نماز عبارت اند از: نشاط، اخلاص، گریه از خوف خدا و خشوع.

رعایت آداب نماز از دو جهت بر حضور قلب در نماز تأثیرگذارند:

احترام به آداب هر کاری و انجام آن طبق آن آداب نشانگر اهمیت دادن به آن کار است.

رعایت آداب نماز سبب می شود اهتمام قلبی انسان به نماز افزایش یابد و انسان در حالتی خاص قرار گیرد که حضور قلب تجلّی آن است. حتّی در برخی موارد رعایت آداب نماز برای ایجاد حضور قلب کافی است.

طمأنینه قرائت، رکوع و سجودش را شتاب زده به جا می آورد، نمازش پذیرفته نیست(1) و دزدترین مردم کسی است که از نمازش می دزدد.(2) او نزد خداوند هم چون کلاغی است که با سرعت از زمین دانه بر می چیند و اگر بمیرد بردین حضرت محمد صلی الله علیه و آله نمرده است.(3) رکوع و سجده طولانی، فریاد ابلیس را بلند می کند(4) و قنوت و سجده طولانی نمازگزار را از عذاب آتش نجات می دهد.(5)

البته نباید این نکته را نادیده گرفت که کسالت ناشی از نفاق با کسالتی که از شرایط نامناسب روحی ما در برخی مواقع پدید می آید، فرق دارد و چنین نیست که حالت های به ظاهر مشابه حکم نفاق را داشته باشند؛ زیرا گاه ما در اوج غم و ناراحتی به نماز می پردازیم و طبیعی است که از همان آغاز نمی توان حس نشاط را برخود حاکم کنیم، بلکه کم کم به این حالت می رسیم.

حضور قلب یکی از ویژگی های باطنی نماز است که حاصل تمرکز فکر و قلب در یاد خداست. برای دست یابی به این ویژگی لازم است نماز گزار در برپایی نماز نشاط داشته باشد؛ زیرا کسی که سر حال و با نشاط نیست، نمی تواند کاری را که به تمرکز نیاز دارد، انجام دهد. از این رو، در مسیر استقبال از نماز، گذر از وادی نشاط ضروری است و نباید در محضرِ حضرت حق بی رمق به نماز ایستاد.

با توجه به تأثیر موسیقی بر روح و روان، نمازی که با ضرباهنگی دلپذیر ادا شود، روح آدمی را بیشتر متأثر می کند. به واقع، صوت آهنگین منعکس کننده زیبایی درونی واژه هایی است که بر زبان جاری می شود و به همین دلیل هر کلامی که با آهنگ نماز طنین می افکند، روح و جان نماز گزار را به عمق معنا می برد. علاوه بر این، لحن نیایشگرانه نمازگزار جنبه های روحی و عاطفی نیز دارد که بر آرام بخش بودن نماز می افزاید.

صوت نماز با آداب باطنی نماز مثل تواضع نیز در یک هماهنگی باطنی قرار دارد و به همین دلیل، صرفا از آداب ظاهری محسوب نمی شود.

برای رفع بی میلی و کسالت در نماز دقت در مقدمات نماز، گزینش وقت (اول وقت) و مکان مناسب، خواندن نماز به جماعت در مسجد و مطالعه درباره کیفیت نماز و عبادت اهل بیت (ع) توصیه می شود.

وقت فضیلت، یعنی همان اول وقت برپا کرد. این که برخی برای نماز وقت معینی ندارند و فرصت نماز را می سوزانند، دلیل آشکاری بر بی توجهی آن ها نسبت به نماز است. گویا نماز یک عامل مزاحم است که خارج از برنامه زندگی قرار دارد و چون از کارهای دیگر فارغ می شوند، ابتدا با کراهت به سوی آن می روند و سپس شتاب زده آن را ادا می کنند. وقت نماز برای این گروه به زمانی اطلاق می شود که مجالی برای انجام کارهای دیگر نیست. و روشن است که چنین نمازی با افکار پریشان، خاطری آشفته و بدون حضور قلب تنها در خم و راست شدن خلاصه می شود. این تجربه ها به خوبی نشان می دهد که چرا وقت نماز در روایات بسیار مهم تلقی شده است.(1)

امام صادق (ع) می فرماید:

إذا صَلَّیتَ صَلاةَ فریضةٍ فصَّلِ لِوَقتها صلاةَ مَوَدِّعٍ یَخافُ اَن لا یَعُودَ إلیها أبدا.(1)

هنگامی که نماز واجب را می خوانی، در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع می خواند و می ترسد که بعد از این، توفیق نماز خواندن نیابد.

به باطن و حقیقت نماز افزایش می دهد؟ در پاسخ به این پرسش علی (ع) می فرماید:

هنگامی که رکوع می کنی با خویشتن بگو به تو ایمان دارم، هر چند گردنم زده شود و هنگامی که سرت را از رکوع بلند می کنی با خودت بگو تو مرا از عدم به وجود آوردی. در سجده اول در دل، این معنا را به یاد آور که تو مرا از خاک آفریدی و وقتی سر از سجده برمی داری، بگو تو از خاک مرا بیرون آوردی و هنگامی که برای سجده دوم می روی، بگو دوباره به خاک باز می گردم. و وقتی سر از سجده دوم بر می داری، در دلت بگو خداوندا دوباره مرا از خاک زنده می کنی تا نتیجه کارهایم را ببینم.(1)

پاک نمی کند، بلکه از کدورت قلب می کاهد و آن را آماده حضور در محضر خداوند می گرداند تا در جهش نهایی به چشمه ای صاف و زلال مبدّل شود.

کسی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید: می خواهم در نماز حضور قلب داشته باشم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «هنگام وضو دقت کن یعنی با توجه وضو بگیر و به معانی کارها دقت کن و دعاهایی(1) که در موقع وضو گرفتن توصیه شده بخوان، برای مثال در هنگام دیدن آب بگو سپاس خدای را که آب را پاک قرار داد. یا هنگامی که آب را به دست راست می ریزی، بگو خدایا! نامه اعمالم را به دست راستم بده، و هنگام مسح پا بگو خدایا پای مرا بر روی صراط محکم بدار، روزی که پاها می لغزد.»(2)

شرک و ریا را در هم فرو بریزد و خداوند را از نزدیک حس کند. امام صادق (ع) به نقل از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می گوید: خداوند فرمود: «... و انّه لیتقرّب الیّ بالنّافلة حتی احبّه؛ بنده به واسطه نوافل آنقدر به خدا نزدیک می شود که خدا او را دوست می دارد.»(1)

شاید علّت نزدیکی انسان به خدا بر اثر خواندن نافله این باشد که خداوند از ورای این عمل اختیاری و مازاد بر تکلیف، شوق و شور بنده خود را مشاهده می کند و بدین جهت او را دوست می دارد و سزاوار مقام قرب می بیند. حاصل این نزدیکی و دوستی رابطه ای از روی معرفت و پایدار است و عابد مشتاق محبّت خداوند را به خود جلب می کند. نزدیکی به ساحت قدسی خداوند آثاری دارد که ظهور و نمود آن ها در نماز، حضور قلب و ذکر آدمی منعکس می شود. وقتی انسان آن قدر به خدا نزدیک شود که خداوند او را دوست بدارد در هنگام سخن گفتن با خداوند ذهن و قلبش به غیر خدا منحرف نمی شود.

افزون بر این، نوافل سبب می شود کاستی های باطنی نماز جبران شود و قسمت هایی از نماز که بدون حضور قلب خوانده شده، مورد پذیرش خداوند واقع شود. امام صادق (ع) می فرماید: «نافله برای جبران مقداری از نماز است که فاسد شده است.»(2) و در روایت دیگری می فرماید: «نوافل برای جبران نواقص نماز قرار داده شده است.»(3)

ص: 75

عوامل پراکندگی افکار در حال نماز را می توان به دو بخش علت های درونی و بیرونی تقسیم کرد:

است.(1)

به این ترتیب شیطان از هر راهی وارد می شود تا تمرکز حواس نمازگزار را بر هم بریزد.

برای مبارزه با وسوسه شیطان در هنگام نماز، توجه به نقش شیطان در عبادت و مدد جستن از خداوند و مداومت بر آن در تمام مراحل زندگی، ضروری است.

غذاها انباشته می سازد، می تواند با خدای خویش خلوت کند و با او انس بگیرد و چگونه می تواند به مرحله حضور قلب در نماز وارد شود؟ آیا کسی که لذت را صرفا این گونه تفسیر می کند، می تواند لذت مناجات را بچشد.

تا زمانی که انسان در نماز حضور قلب نداشته باشد، لذّت آن را نمی چشد و انگیزه مداوم و قوی برای نمازگزاری ندارد. گذشته از این، پرخوری نیاز جسمانی انسان را تأمین و در مقابل قدرت روحی او را تضعیف می کند. حضور قلب در نماز از نخستین امور معنوی و روحانی است که در اثر پرخوری متزلزل می شود و زمینه مناسبی را برای عدم لذّت انسان از نمازگزاری فراهم می کند؛ و بدیهی است وقتی انسان از چیزی لذت نبرد، احساس تعلّقی نسبت به آن ندارد و ذهنش در آن مورد مشوّش است. بنابراین، اگر کسی بخواهد اولویت در لذت جویی را برای خود تغییر دهد، نیاز به تعریفی دوباره از این مقوله دارد و این که منطق جدیدی را برای آن در نظر بگیرد، در غیر این صورت لذّت نماز برای او محقق نخواهد شد. پس لذت نبردن از یک موضوع، انگیزه لازم برای توجه کافی به آن موضوع و تمرکز فکر در آن را از بین می برد در نتیجه طبیعی است که در آن موضوع دچار پراکندگی فکر شود.

قساوت قلب و تحریک شهوت می شود و گرسنگی، خورشت مؤمن و غذای روح و طعام قلب و صحت بدن است.(1)

با این اوصاف، قلبی که قسی و سخت(2) شود، قدرتِ رسیدن به حضور قلب را ندارد و حتی اگر به صورت مقطعی اراده آن را کند، آن چنان انعطاف خود را از دست می دهد که ناتوان از استمرار آن می شود. تحریک شهوت نیز بیش از پیش گرایش انسان به سوی لذت های آنی را تشدید و لذت عبادت را برای او بی معنا می کند. طبیعی است چنین کسی نمی تواند نماز را با حضور قلب و بدون تشویش خاطر برپا کند. علاوه بر آثار بد روحی، پرخوری سبب بی حالی می شود و نشاط را از بین می برد. به واقع، چنین فردی قدرت تمرکز بر یاد خدا را به دلیل کسالت از دست می دهد و کار مهم و ظریفی مانند رسیدن به حضور قلب در محضر خداوند از عهده او بر نمی آید.

ناگفته نماند آن چه ناپسند است، پرخوری و افراط در خوردن است که اختلال در انگیزه های معنوی ایجاد می کند وگرنه حس گرسنگی غریزه ای خدادادی است که آدمیان را برای زنده ماندن و نیرو گرفتن تحریک به خوردن و آشامیدن می کند؛ و روشن است که گرسنگی خارج از توان و فشار حاصل از آن، موجب اختلال در رسیدن به حالت های معنوی، از جمله حضور قلب می شود. به نظر می رسد روایاتی که در

ص: 80

فضیلت گرسنگی وارد شده است،(1) آن را تا حدّی مجاز می داند که موجب اختلال در کارکردهای طبیعی روح و جسم انسان نشود.

روایات(1) بسیاری نیز مؤید چنین معنایی هستند.

انگیزه کافی برای اقامه نماز وجود ندارد، امکان ترک نماز بسیار زیاد است.

در قسمت دیگر روایت، امام صادق (ع) می فرماید: پرخوابی سبب سنگدلی می شود، یعنی قلب را می پوشاند و مانع تفکر و تعمق قلب می گردد و چنین قلبی قادر به حضور قلب در نماز نیست. با از بین رفتن قدرت تفکر، تمرکز ذهن در محضر الهی ممکن نیست، در نتیجه پراکندگی خیال و تشتت افکار نمازگزار موجب می شود یکی از ارکان تفکر که سبب به نتیجه رسیدن تفکر می گردد، از بین برود که آن قدرت تمرکز است. کسانی که چنین قدرتی ندارند، قادر نیستند به خوبی فکر کنند. برای تقویت قدرت تفکر می بایست با اندیشه بر مطالب گوناگون شیوه صحیح فکر کردن را تمرین کرد تا در نهایت ذهن کار آزموده گردد. پرخوابی سبب می شود ذهن مجالی برای خودورزی نداشته باشد. در نتیجه، فردی که پرخواب است، قدرت تمرکز ذهن در حال نماز را نیز ندارد. به این ترتیب، پرخوابی در یک وجه مانع نمازگزاری و سبب ترک نماز است و در وجه دیگر سبب پراکندگی افکار می شود.

پرخوابی، جسم را بی حال می کند و موجب ناتوانی اراده می گردد و اعتماد به نفس آدمی را سلب می کند، که در نتیجه نسبت به معنویات عکس العمل منفی نشان می دهد... چنین فردی اگر خود را کنترل کند و از لذت سحر خیزی بهره مند گردد، متوجه می شود که چه نعمت عظیمی را از دست می داده است. با تنظیم خواب و سحر خیزی، همّت آدمی بلند

ص: 83

و اراده او راسخ و قدرت اعتماد به نفس اش افزایش می یابد.»(1)

تمرکز حواس، افزون بر این که به شرایط روحی و روانی مساعد نیاز دارد، به شرایط جسمی مساعد نیز نیاز دارد. فشار ناشی از یک مثانه پر سبب می شود امکان تمرکز ذهن وجود نداشته باشد. روح و جسم بر روی یکدیگر تاثیر متقابل می گذارند، بنابراین نمی توان بی اعتنا به شرایط جسمی در اندیشه تعالی روح بود. رسیدن به یک آرامش جسمی زمینه را مهیا می کند که نمازگزار فارغ از فشارها به آرامش روحی بیندیشد و زمینه را برای رسیدن به حضور قلب آماده کند.

کامل انجام دهد. روح آدمی دایما در تحوّل و اثر پذیری قرار دارد و روحی که عادت به بیهوده گویی کرده است و از حرف های لغو و بی فایده تأثیر می پذیرد، نمی تواند از معنویات متأثّر شود و در هنگام عبادت نیز در فکر آنچه نیست، سخن گفتن با معبود خویش است. بیهوده گویی به طور طبیعی انسان را از امور معنوی و روحانی باز می دارد و قدرت تمرکز ذهن را در نماز تحلیل می برد؛ زیرا بیهوده گویی تنها زبان را به کار نمی کشد، بلکه با اشغال حجم مهمی از اندیشه فعّال آدمی جایی برای اندیشیدن درباره چیزهای دیگر باقی نمی گذارد و به تبع آن تراوشات زبانی را آلوده خود می کند. به راستی این پرسش مطرح است که آیا زبانی که به بیهوده گویی خو می گیرد، می تواند به سوی خداگویی رغبت نشان دهد؟

امام صادق (ع) در مورد تأثیر بیهوده گویی در قلب و کاهش قدرت روحی انسان می فرماید:

در غیر ذکر خدا زیاد سخن نگویید. به راستی آنان که در غیر ذکر خدا پر حرفی کنند، دل هایشان سخت می شود، لیکن خودشان نمی دانند.(1)

با توجه به عوامل و آثار سنگدلی،(2) نقش بیهوده گویی در کاهش قدرت روحی انسان در پیشگاه الهی مشخص می شود؛ زیرا قلبی که سنگدل می شود، نمی تواند در فضای بندگی که نرمش قلب را طلب می کند، دوام بیاورد. کسی که بیهوده گو است و بدون تعقل و تفکر

ص: 86

تراوشات ذهنی خود را بر زبان می آورد، به تدریج اندیشه و قلب خود را در زنگاری از پریشان گویی و سخن لغو پوشیده می دارد تا آنجا که آن را برای خود امری طبیعی قلمداد می کند.

یکی از اموری که رهرو وادی عشق را از حرکت و نیل به مقصد باز می دارد و مانع توجه و حضور قلب می شود، کلام غیرضروری است که بر زبان رانده می شود. زبان هدیه خداوند متعال به انسان است تا بدین وسیله ارتباط خویش را با دیگران محقق سازد. بیهوده گویی ضایع کردن این نعمت بزرگ الهی است که در پی خود بر پریشانی فکر می افزاید و چون علف های هرز از روییدن بذرهای الهی در قلب و اندیشه جلوگیری می کند و فرد نمی تواند نسبت به خداوند متعال توجه کامل و حضور قلب پیدا کند.

بسازم خنجری نیشش ز فولاد

زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

امیر المؤمنین (ع) می فرماید:

العینُ جاسوسُ الْقَلبِ و بَریدُ الْعَقل(1)

چشم، جاسوس قلب و فرستاده عقل است.

مقدار زیادی از تفکرات انسان حاصل آن چیزی است که دیده است و بسیاری از اوقات یک نگاه، تحول زیادی در انسان ایجاد می کند و فکرش را آن چنان به خود مشغول می سازد که نمی تواند به چیز دیگری بیندیشد. بسیاری از روابط غیر اصولی و زیان بار دو جنس مخالف از یک نگاه شروع می شود. بیهوده نیست که در روایات نگاه به نامحرم، به تیر سمی پرتاب شده از جانب شیطان تشبیه شده است. با آن که همه گناهان تیری از تیرهای شیطان است، ولی سمی بودن تیرِ نگاه سرّ دیگری دارد؛ و همان گونه که سم بعد از مدّتی اثر می کند، تیر سمی نگاه نیز با گذشت زمان شکار خود را از پای در می آورد. تأثیر نگاه آن چنان امتداد می یابد که نماز نیز از آن مصون نمی ماند و شیطان نیز هر دم آنچه را دیده، به یادش می آورد.

خواهد بود. بدین جهت، نوعِ مکان نمازگزار اهمیّت بسیار دارد و نمی توان آن را نادیده گرفت. در محیطی که افراد رفت و آمد می کنند و سر و صدای زیادی وجود دارد، مانند اتاقی که در آن تلویزیون روشن است یا بچه ها مشغول بازی هستند، نمی توان انتظار داشت نمازگزار با حضور قلب کامل، تمام فکر، قلب و وجودش را در محضر حق تعالی حاضر گرداند. به طورطبیعی، مکانِ شلوغ حواس پرتی و پراکندگی افکار نمازگزار را به دنبال دارد. از این رو نماز خواندن در مقابل انسان دیگر، مقابل دری که باز است، در جاده و خیابان و کوچه اگر برای کسانی که عبور می کنند زحمت نباشد و چنان چه زحمت باشد، حرام ولی نماز باطل نیست. روبه روی عکس و مجسمه چیزی که روح دارد و در جایی که عکس باشد، اگر چه روبه روی نمازگزار نباشد، مکروه است.(1)

گاهی اثر پذیری به این گونه محیط ها آن چنان زیاد است که سعادت دنیا و آخرت آدمی تحت الشعاع قرار می گیرد و به ترک معنویات می انجامد که در این صورت خوشبختی و لذت واقعی و حقیقی از زندگی هم رخت بر می بندد. در برخی موارد نیز، تأثیر پذیری، منجر به ضعیف شدن و سهل انگاری در امور معنوی، مخصوصا نماز می گردد. این کمترین اثری است که مجلس گناه و محیط فاسد بر روی انسان می گذارد.

هم نشینی با گناهکاران، روان آدمی را بیمار کرده و اسارت نفسانی را شدت می بخشد و ذهن را آشفته می کند.

چگونه ممکن است کسی در مجلس فساد، به هوس رانی مشغول شود و بعد هم در محضر خدا حاضر شود؟

چگونه ممکن است چشم ها به تماشای تصاویر مبتذل و فیلم های مستهجن عادت کند و خاطره آن ها در نماز مزاحمت ایجاد نکند و ذهن را مشوّش نگرداند؟

و چگونه خداوند در قلبی که «غیر» جولان می دهد، جلوه می کند؟ این چنین قلب و ذهنی چون به نماز ایستد، نمی تواند به آسانی از حجاب های نفسانی عبور کند و در محضر خداوند حاضر شود، مگر آن که به خود آید و مشمول عفو و رحمت الهی گردد.

تنگ، خمیازه کشیدن اختیاری، نگاه کردن به آسمان، گذاشتن دست به کمر، فشار دادن بند انگشت ها، مقابل آتش ایستادن، مقابل در باز ایستادن و.. است. انجام دادن این امور، اگر چه موجب بطلان نماز نمی شود، ولی سبب عدم تمرکز و عدم حضور قلب در نماز می شود؛ چون حواس آدمی با کوچک ترین حرکت و عمل اضافی، مشغول می شود. از این رو نمی توان رعایت این گونه آداب ظاهری را کم اهمیّت شمرد. گذشته از این، با رعایت احکام ظاهری که همه آن ها نشانه ادب در پیشگاه الهی است، اهمیّت نماز عبادت و معبود به قلب دو چندان می شود و با گذشت زمان، زمنیه مساعدی برای شکل گیری ادب باطنی و حضور قلب ایجاد خواهد شد.

در روایات نیز رعایت آداب ظاهری نماز از جنبه های گوناگون تبیین شده است:

امام باقر (ع) می فرماید:

در نماز با دست و ریش خود بازی مکن و در دل، حدیث نفس مکن و در هنگام نماز، خمیازه مکش و قامت کِشی مکن.(1)

در روایت دیگر آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله مردی را دید که در نماز با ریش خود بازی می کرد، حضرت فرمودند: «آگاه باشید اگر قلب او (برای خدا) آرام بود، اعضا و جوارحش نیز آرام بود.(2)

ص: 91

چیزی ادراک کند و از آن انتقالات خیالیه حاصل شود.(1)

برای رفع این گروه از عوامل عدم تمرکز در نماز، بستن چشم و انتخاب مکان خلوت و تاریک برای نماز توصیه می شود.

شهید ثانی در این مورد می گوید:

از برای شخص ضعیف که فکرش به اندک چیزی که چشمش می بیند یا گوشش می شنود، متفرق می شود، علاج آن است که چشم های خود را ببندد و یا در خانه تاریکی نماز بخواند یا آن که در مقابل خود چیزی نگذارد که جلب نظر او کند.(2)

هر چند نباید این نکته را فراموش کرد که بستن چشم یا انتخاب مکان خلوت و تاریک نمی تواند به تنهایی زمینه را برای حضور قلب فراهم کند؛ زیرا قوّه خیال و حُبّ دنیا در تاریک ترین جا و بی سر و صداترین مکان نیز انسان را به حال خود رها نمی کنند، پس انسان در مرحله نخست، باید به درون خود رجوع کند که تا چه میزان فضای خلوت با او سازگاری دارد؟ چه بسا برخی از افراد در مکان شلوغ با تمرکز بیشتر به نماز مشغول می شوند؛ زیرا قوه خیال در تاریک ترین مکان ها خواهد آمد و تنها بسته به شرایط روحی اشخاص می تواند مؤثّر واقع شود. با این حال، باید به این نکته امیدوار بود که با تمرین می توان بر چنین مشکلی فایق آمد.

در این جا مهم ترین مانع حضور قلب، یعنی پراکندگی خیال و حواس پرتی را بررسی می کنیم.

ص: 93

مقرر و کج نمودن چشم و دهان و غیر آن در وقت ادای کلمات است.(1)

برای رفع این مانع حضور قلب، آشنایی به ظاهر و باطن نماز، پیروی از الگوهای دینی و تصمیم بر ترک وسواس توصیه می شود. خداوند غفور و مهربان از ورای هر زبان و لهجه ای، آن چه را ارج می نهد، حضور قلب بنده نمازگزار است و اگر هم بر قرائت صحیح تاکید شده، به دلیل آن است که این عبادت با اهمیّت، سرسری گرفته نشود و نمازگزار، آداب ظاهری ملاقات با خداوند را نیز رعایت کند. نه آن که چنان در بند آداب باشد که مخاطب خویش را از یاد ببرد!

حضور قلب یعنی حاضر بودن قلب در محضرِ خداوند و خالی کردن قلب از اغیار و ریا یعنی غیر خدا را در نیّت آوردن؛ با این تعریف، نمازگزاری که در عبادت خود ذهنش را به غیر خدا معطوف می کند و جلب توجّه دیگران راهدف قلبی خود قرار می دهد، چگونه قلب خود را در محضر خدا حاضر ببیند. چنین فردی چیزی بیشتر از به جا آوردن یک آداب ظاهری را انجام نمی دهد و نباید توقّع آن را داشته باشد که چنین نمازی از سوی حضرت حق پذیرفته شود. چون ریا قلب را فرا می گیرد، نباید انتظار داشت که نماز با حضور قلب بر پا شود. به عبارت دیگر، ریا مانع حضور قلب است و خلوص پدید آورنده حضور قلب، که هر چه عمل خالصتر باشد، تحصیل حضور قلب آسان تر است.

برای آن کس که ناخودآگاه به آفت ریا مبتلاست، شناسایی ریا و آفات آن، آگاهی از معنای اخلاص و تأثیر آن بر روح آدمی، مطالعه احوالات مخلصین، توجه به معنا و حقیقت و فلسفه عبادت و درک عظمت الهی و تصمیم واقعی بر ترک ریا همراه با استعانت از خداوند متعال می تواند راه گشا باشد. برای آن کس که آگاهانه ریاکاری را پی می گیرد و روح عبادت را به مسخره می گیرد، چیزی نمی توان گفت، مگر آن که دیری نمی گذرد این سراب جای خویش را به حقیقتی روشن می دهد و خلق خدا نیز بر ماهیت چنین عبادتی آگاه می شوند.

با تکرار آن شرایط، شخص مورد نظر به انجام آن عمل می شتابد، بی آن که به نیازهای درونی خود بیندیشد.) به این معنا که انسان اصل نماز و افعال و اذکار آن را به صورت فیزیکی و از روی عادت به جا آورد؛ به طوری که به حقیقت و روح نماز (حضور قلب) توجه نداشته باشد. برای توضیح بیشتر چند مقدمه می آوریم:

عادت یعنی خو گرفتن به عملی یا چیزی، به گونه ای که آدمی به راحتی و بدون تفکر و به صورت خودکار، آن عمل را انجام دهد.

عادت در دو قسم عمده طبقه بندی می شود: نخست عادتی که کنش فعال شخص است و به واقع اختیار می شود و دوم عادت انفعالی(1) که در روایات از آن نهی شده است و به معنای عادتی است که انسان، تحت تأثیر یک عامل خارجی، آن را دنبال می کند که به تعبیر دیگر همان شرطی شدن در قبال محرک های محیطی است.

عادت انفعالی ویژگی هایی دارد که عبارت اند از:

1. عادت انفعالی موجب وابستگی انسان به عمل یا چیزی می گردد؛ به طوری که اختیار، اراده و آزادی را از او سلب می کند و در حقیقت عمل به صورت ناخودآگاه و از روی عادت انجام می شود.

2. عادت انفعالی، ارزش و آثار سازنده یک عمل را خنثی می کند؛ یعنی حتّی اگر یک عمل اخلاقی به صورت عادت درآید، ارزش خود را در وجوهی از دست می دهد؛ زیرا بخش مهمی از ارزش یک عمل به آگاهانه و ارادی بودن آن است. در حالی که عملِ مبتنی بر عادت از

ص: 97

ناخودآگاه انسان فرمان می گیرد و در نتیجه از محتوای حقیقی خود خالی می شود. به عبارت دیگر، ارزش فعّالِ هر کاری بسته به آن است که تا چه میزان اراده و توجّه آدمی را به خود جلب کند؛ زیرا عمل از روی عادت موجب می شود که به تدریج اراده و روح مندرج در عمل از آدمی سلب گردد، به شکلی که عمل ماشین وار انجام می گیرد، بی آن که تاثیری جدی از خود باقی بگذارد.

3. کاری که نخست مشکل به نظر می آید، با برخورد فعّال، تمرین و تکرار آسان می شود، به گونه ای که به صورت عادت می شود، اما زمانی که عادت شد، مسیر دیگری را می پیماید.

4. ترک کردن عملی که به صورت عادت درآید، مشکل است. امام حسن عسگری (ع) می فرماید:«ردّ المعتاد من عادته کالمعجز؛ برگشتن معتاد از عادت، کاری شبیه معجزه است.»(1)

5. هر چه انسان در عادت خود بیشتر فرو رود، از توجّهش نسبت به روح عمل کم می شود و به تدریج از حالت ارادی و آگاهانه بودن خارج شده و به یک عملِ ناخودآگاه تبدیل می شود. این که روح و حقیقت بیشتر اعمال و سنت های مذهبی فراموش شده، به دلیل آن است که آن امور به صورت عادت در آمده است. به طوری که روح اعمال فراموش شده و تنها ظاهر اعمال مدّ نظر قرار می گیرد.

چون حضور قلب در نماز بستگی به میزان آگاهی و توجه قلبی نمازگزار دارد، از این رو اگر نماز به صورت یک عادت انفعالی در آید،

ص: 98

موجب غفلت و عدم حضور قلب در نماز می شود؛ به نحوی که موجب می شود گاهی انسان تمام افعال و اذکار نماز را از روی عادت انجام می دهد، بدون این که در پایان چیزی از آن عمل را به خاطر داشته باشد.

در روایات آمده است گاهی حتی طولانی کردن نماز به صورت عادت در می آید و معنای حقیقی و روح خود را از دست می دهد. امام صادق (ع) در این مورد می فرماید:

به طولانی کردن رکوع و سجود کسی نگاه نکنید؛ زیرا شاید این چیزی باشد که به آن عادت کرده است که اگر ترکش کند وحشت می کند، ولی راستی در گفتار و ادای امانتش را در نظر بگیرید.(1)

بنابراین، روشن شد که حتی با ارزش ترین اعمال انسانی و عبادی، اگر به شکل عادت در آید، روح خود را از دست می دهد و در نتیجه تا حدود زیادی اثر حیات بخش آن خنثی خواهد شد؛ به گونه ای که حتی این خطر وجود دارد شخص به نَفْس عمل خود ترید کند و آن را کار بیهوده ای بپندارد. به عبارت دیگر، نمازی که ماشین وار و بدون توجّه به هدف اصلی آن برپا می شود هم چون عادت های روزمرّه در خطر نابودی است. این عادت ها هر از چند گاهی روح آدمی را به تسخیر خود در می آورند سپس از میان می روند؛ مانند بسیاری از نمازگزارانی که این عبادت راترک گفتند. انجام این عمل ناخود آگاه در بلند مدت منجربه یک احساس پوچی شود و آدمی در برابر این پرسش قرار بگیرد که چه فایده ای از این عمل تکراری نصیب او می شود؟

ص: 99

البته این که گفته شد هر گاه عبادت به صورت عادت درآمد، مذموم است، به این معنا نیست که ضرورت استمرار و مداومت در عبادت را نفی کنیم، بلکه منظور آن است که کثرت ظاهری اعمالِ عبادی به تنهایی ملاک ارزش گذاری نیست، بلکه مقدار توجه و آگاهی در عبادت دارای نقش تعیین کننده است. اگر خواهان حضور قلب در نماز هستیم، باید مواظب باشیم تا اعمال را از سر عادت انجام ندهیم و هر نمازی را باب جدیدی در گفت و گو با خداوند ببینیم. از همین رو مردان الهی، در عین کثرت عبادت و دعا به مقدار توجه و آگاهی خود در اعمال می افزایند و در نتیجه به بهترین و برترین شکل از عبادت بهره می برند.

برای پرهیز از یکنواختی عادت گونه در نماز می توان به چند روش عمل کرد:

1. هر کس با توجه به روحیات و شرایط خودش در نماز تنوع ایجاد کند. برای مثال در زمان و مکان متعدد نماز بخواند و حتّی در رکعت های اول و دوم بعد از قرائت سوره حمد، تنها به خواندن سوره اخلاص اکتفا نکند و هر بار سوره های جدیدی را قرائت کند.

2. آگاهی از فلسفه و اسرار نماز که بدون شک نیاز به مطالعه جدّی نمازگزار دارد.

3. احساس نیاز نسبت به نماز و این که خود را محتاج گفت وگو باخداوند ببینیم.

4. الگو پذیری از نمازهای ائمه (ع)، علماو عرفا با دقت در روش ها و شیوه هایی که آن بزرگان به کار می بسته اند.

ص: 100

5. تصمیم به حضور قلب و عبادت آگاهانه که بی تردید اصلی ترین مدخل ما در ورود به وادیِ حضور قلب است.

«دنیا پرستی» و «گناه آلودگی» دو مانع دیگر برای حضور قلب هستند که پیش تر بحث شد. علما و عرفا نیز در کتاب های متعددی در مورد موانع حضور قلب بحث کرده اند.(1)

انسان برای اینکه فراتر از این نظام حرکت کند و یا احیانا در آن تحولی ایجاد نماید تا محکوم به قوانین آن نباشد می بایست با خالق هستی ارتباطی عمیق و گسترده برقرار کند و نیایش قدمی است در این راه. انسان نیایشگر هماهنگ با نظام آفرینش حرکت می کند و کثرت های موجود را در ظرف وحدت می بیند به همین جهت اسیر کثرت ها نیست.

نمی تواند نماز را کامل و صحیح تصور کند، خود را از ورود به فضای بندگی محروم کرده است. روحیه نیایش، نماز را در نظر انسان به عنوان وسیله ای برای نیایش با آفریدگار جلوه گر می سازد و چون این روحیه نباشد، نماز از معنای واقعی خود تهی می گردد و به کالبدی بی جان تبدیل می شود.

برای تعمیق روحیه نیایش در انسان نمازگزار عوامل خارجی و عوامل داخلی را باید توأمان در نظر گرفت. از جمله این عوامل، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

است؛(1)

5. بازگویی داستان هایی از نیایش انسان های وارسته؛(2)

6. الگو سازی (بررسی دعا و نیایش ائمه و بزرگان، نیایش رزمندگان در جبهه، بیان نیایش ائمه و پیامبر)؛

7. تقویت احساس مذهبی؛

8. بازخوانی جلوه های هنریِ مناجات و دعاهای ائمه (ع) (نکات ادبی، عرفانی، زیبا شناختی)؛

9. بررسی جامعه شناسانه دعا و مناجات و تأثیر آن در ساختار اجتماعی؛

10. توجه به آثار روان شناسی آن (ذکر درمانی و دعا درمانی)؛

11. ارزیابی دیدگاه های اندیشمندان درباره دعا.(3)

توجه به آثار روانی و تربیتی نیایش، هنر در نیایش، اعتقاد به اختیار، معارف نیایش، مطالعه شرح حالِ نیایشگران.

انسان ها در مقابل ذات غنی خداوند، فقیر هستند و به اونیازمندند.» (فاطر: 15)(1) نیاز انسان به خدا نیازی ذاتی است و بدین جهت او برای برطرف کردن نیازش، همواره محتاج آن است که با خداوند ارتباط برقرار کند و نیایش تجلّی چنین نیازی است.

صوری آن ها خلاصه نمی کند. بدین جهت با نیایش و دعا علت حقیقی جهان آفرینش را مخاطب قرار می دهد و با ایمان و اطمینان به او زندگی می کند؛ بر او توکل می کند و با امید به آینده پیش می رود. باید نیایشگر کسی را فرا بخواند که مهار کارها در دست اوست و بر جهان آفرینش حکم می راند.

نیایش با ایجاد امید نیز در افزایش اعتماد به نفس مؤثر است.

مناجات نامه ائمه اطهار (ع) نشان می دهد که نیایش های ائمه (ع) از نظر ادبی بسیار زیبا و پرجاذبه است. شناخت جنبه های ادبی نیایش برای آن کس که قواعد و زبان ادبی را مهم می شمارد، تسهیل کننده ارتباط با خداوند است. شناخت زیبایی ها و نکات ظریف نیایش که ممکن است به درک مطالب فلسفی ختم شود، در ایجاد انگیزه برای نیایش بسیار مهم است. به ویژه آن که متن ادعیه و مناجات دارای نکات پرمغزی است که اندیشه را به خود مشغول می سازد.

می شود و در نهایت یکی از دو استناد در طول دیگر است.(1)

نیایش، ارتباطی عارفانه و عاشقانه با مبدأ و خالق هستی است؛ نه اینکه از جهل و طفولیت بشر منشأ گرفته باشد. نیایشگران در عین اینکه نظام علّی و معلولی حاکم در جهان مادی را پذیرفته اند و به قوانین علمی اعتقاد دارند و از تکنولوژی بشری استفاده می کنند، معتقدند اداره و اراده جهان در اختیار خداوند است.

مطالبی را در حد فهم و عقل او بیان کرده اند، ولی در دعا و نیایش از منظر کامل ترین و متعالی ترین انسان ها با خداوند صحبت کرده اند، بدون این که با محدودیت مخاطب روبه رو باشند. نیایشِ ائمه (ع) کلمات و گفتار انسان های عظیم، خطاب به برترین قدرت هستی است که به خوبی نشان دهنده زیباترین ارتباط عاشقانه هستی است؛ عشقی که مملو از معرفت است؛ معرفتی که در زیباترین گفتار تجلّی می کند.

شناخت جنبه های گوناگون ادعیه ائمه (ع) در فهم گرایش انسان های خاکی به رابطه ای آسمانی و نیایش با خداوند بسیار موثر است؛ زیرا آن ها با خداوند چنان سخن می گویند که چیزی جز آیه «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ؛ (ق: 16)(1) توصیف کننده آن نیست؛ خدایی از رگ گردن نزدیک تر، زنده، در اوج شنوایی و بینایی و خدایی که هرگز خواب او را فرا نمی گیرد و در هر زمان و مکانی می توان او را مخاطب قرار داد.

ممتاز شده اند؟ پشتوانه عقیدتی نیایش آن ها چه بوده است؟ تفاوت ما و آن ها در چیست؟ تلقی آن ها از عالم و رابطه با معبود و بینش آنان نسبت به وقایع جهان چگونه بوده است؟ خداوند عالم با نیایشگران عالم چگونه برخورد می کند و تلاش آن ها را چگونه ارج می نهد؟ شناخت این ویژگی ها تأثیر عمده ای در تقویت انگیزه در فرد در روی آوردن به نیایش به جا می گذارد و او را مصمم می گرداند.

شکل می دهد که به فکر نیایش و زیبایی های آن نمی افتد و اصولاً نسبت به ارتباط با خداوند احساس نیاز نمی کند. زیرا نیایش تجلّی خداپرستی است و دنیا پرستی در نقطه مقابل چنین نیازی قرار دارد.

انسان زاهد چون اسیر جاذبه های دنیوی نشده و محبّت دنیا در دلش جا نگرفته است، نیایش را به عنوان وسیله ای در سیر الی اللّه مدّ نظر قرار می دهد. او با پشت سر گذاشتن دنیا به ساحت بندگی و نیایش وارد شده است. البته باید گفت که نفی دنیا گرایی به معنای بی توجه بودن به شیون زندگی بشری نیست و رهبانیّت دیگر ادیان مورد نظر نیست، بلکه دنیا را چونان مزرعه آخرت پنداشتن، مقصود ماست.

می کند و انسان را از وادی عبادت دور می کند. در جایی که پر خوردن روزی حلال و شکم پرستی سبب رخوت و سستی در امور عبادی می شود، حرام خوری به قطع و یقین انسان را از عبادت و نیایش محروم می کند.

می داند و خود را امانتداری بیش تصور نمی کند. اما نباید این نکته را نادیده گرفت که این حالت مراتبی دارد که هر کس در خور جهد و تلاش خود مرتبه ای را از آن اتخاذ می کند، هر چند عالی ترین مرتبه همان بود که بدان اشاره شد.

از اثرات مستقیم گناه بر نیایش این است که انسان از عبادتِ آفریدگارش و نیایش با او لذت نمی برد. و طبیعی است وقتی انسان از امری لذت نمی برد، انگیزه ای واقعی برای انجام آن نخواهد داشت، هر چند از روی عادت به آن بپردازد.

منحصر می دانند. در حالی که ایجاد یک رابطه عاطفی بین انسان و خدا فراتر از این گونه آداب است و خداوند آن چنان مهربان و بخشنده است که انسانِ نیازمند را در هر شرایطی پناه می دهد.

وقتی انسان با خدا رابطه عاطفی و احساسی برقرار کرد و نیایش را منحصر به زمان و مکان و گفتار خاصی نکرد، آن گاه با خداوند مثل یک دوست ارتباط برقرار خواهد کرد و با او به نجوا می پردازد. این گونه نیایش ها و ارتباط ها که در طول شبانه روز در تمام مکان ها ممکن است، زمینه را برای مناجات های عارفانه که با آداب خاصی انجام می شود، فراهم می کند و فرد را در جرگه نیایشگران قرار می دهد.

درخواست از خداوند و دعا برای توفیق عبادت و نیایش، نشاط، اختصاص دادن وقتی خاص، دوستان و محیط و... . هر کدام از عوامل عملی و رفتاری در بحث نیایش هستند که جهت پرهیز از طولانی شدن کلام تنها به ذکر عنوان آن ها اکتفا شد.

متفاوت است. برخی از انسان ها از غذا خوردن لذت می برند و برخی از انسان ها از غذا نخوردن.(1) از این جهت، لذّت در تعیین مصداق آن نقشی اساسی به عهده دارد.

برخی معتقدند بیشترین مقدار شادی را می توان از طریق برخی تجربه های دینی به دست آورد(2) و گروهی شخصیت را مهم ترین عامل مؤثر بر شادی فرد می دانند.(3) البته تأثیر طبیعت، تربیت و ژن شادی نیز مورد توجّه برخی است.(4)

شادی از طریق تسلط بر شرایط و تطبیق دنیای متغیر بر نظام خواسته ها و آرزوهای ما بسیار مشکل است، بلکه راز شادی در مهارت فرد، در آفرینش تجربه زندگی است.(5) در واقع، آنچه در زندگی برای ما رخ می دهد، آن قدر تعیین کننده شادی مانیست، بلکه بیشتر نوع واکنش ما نسبت به آن رخدادهاست که نقش تعیین کننده دارد.(6) از منظر دیگر علّت غمگینی انسان آن است که زندگی بدان گونه که او می خواسته، پیش نرفته است.(7) از این رو، شادی یکی از مهم ترین مؤلفه های لذت است که در تبیین لذّت نقش مهمّی را برای فرد ایفا می کند. اهمیت بحث

ص: 119

لّذت در مسایل اخلاقی به حدی است که مکتب لذّت گرایی را به عنوان یکی از مکتب های مهم اخلاقی شکل داده است.(1)

اپیکوروس،(2) _ فیلسوف یونانی _ پایه گذار مکتب اخلاقی اپیکوری است که خیر را همان لذّت می داند. هر چند او با اساس قرار دادنِ لّذت های آنی و موّقتی موافق نبوده و برای تعیین شرایط رسیدن به سعادت دیرپا و بادوام، لذت روحی را بر لذّت جسمانی ترجیح می دهد.(3) فلسفه اخلاق اپیکوروس اصولاً شامل پند و اندرز برای زیستن معتدلانه ولی لذّت بخش است. در واقع فلسفه اپیکورس را می توان شامل تعلیماتی دانست که نه تنها به شخص توانایی کسب لذّت می دهد، بلکه او را قادر می سازد که از درد و رنج احتراز نماید. «لذّت انگاری به عنوان یک نظریه فلسفی از لحاظ روان شناسی و اخلاقی هم قابل بررسی است.(4)

مفهوم لّذت گرایی در اسلام(5)

ص: 120

آنچه از مبانی اسلام استنباط می شود آن است که لذّت معنوی، لذّتی اصیل و اساسی فرض می شود؛ زیرا بُعد معنوی و مُقَوِّم شخصیت آدمی است. بنابراین، در تزاحم لذّات مادی و معنوی باید لذّات مادی را در چارچوب لذّات معنوی مهار کرد؛ یعنی اسلام، لذت گرایی را به معنای عام و روان شناختی آن می پذیرد، ولی در تعیین مصداقِ لّذت اصیل و حقیقی برای انسان و جهت گیری لذّت ها با مکتب های لذّت گرا تفاوت دارد.

غیر ملموس آن از بین رفتن لّذت عبادت است(1) و به تدریج چنان اثری در قلب انسان می گذارد و او را از مسیر حق دور می کند که ناخودآگاه از عبادت و صحبت با معبود هیچ لذتی نمی برد. به طور کل، کلیه موانع حضور قلب در نماز، در از بین رفتن لذت نمازگزاری نقشی مهم را ایفا می کنند.(2)

محدود می شوند، با درک این لذّت، از لذّت های برتر و والاتری آگاه می شوند که به جز در جوار حضرت حق دست یافتنی نیست و روابط محدودِ دنیایی ظرفیت و گنجایش ایجاد آن لذت ها را ندارد. این درد، حاصل افزایش درک و فهم است که با لذات نماز و ارتباط با خدا به عنوان لذّت برتر و متعالی در هم تنیده شده است.

و مجمل باقی مانده است.»(1)

این ارتباط در حدی است که یکی از مکتب های عرفان اسلامی، مکتب جمال نام دارد.(2) این در حالی است که نماز و عبادت یکی از مهم ترین و عمده ترین موضوعات عرفانی و سیر و سلوک است. قبل از پرداختن به نکات زیبایی شناسی نماز، چند نکته بنیادین را در مورد زیبایی شناسی از نظر اسلام به اختصار مطرح می کنیم.

«منشأ اصلی زیبایی شناسی در اسلام عبارت است از خداوند سبحان که خود زیباست و زیبایی را دوست دارد.»(3) نخستین درسی که از زیباشناسی قرآن مجید می آموزیم، این است که خداوند بالاترین مرتبه زیبایی است و همه زیبایی ها در او خلاصه می شود. در نتیجه بهترین راهی که ما را به سوی آن معبود رهنمون می سازد، مسیر زیبایی هاست.(4) همه هستی و آفرینش زیباست.(5) قرآن زیبایی های هستی را به دو نوع مطلق و نسبی(6) و از جهت دیگر به مادّی و معنوی تقسیم می کند.(7) قرآن به انسان به عنوان یکی از زیباترین جلوه های الهی اهمیت فوق العاده

ص: 124

داده است.(1) عشق الهی و دوست داشتن خداوند به رسمیّت شناخته شده و احادیث دوطرفه(2) بودن آن را بیان کرده است.(3) همان طور که عشق ورزی به جمال مطلق الهی، شایسته و بایسته می باشد، عشق ورزی به جلوه های آن زیبایی در جهان نیز شایسته است.(4) در زیبایی شناسی اسلامی به زیبایی صوری و ظاهری انسان نیز توجه شده است(5) و علاوه بر آن، به زیبایی شناسی رنگ ها نیز توجه شده است.(6) از نظر زیبایی شناسی اسلامی انسان باید به سوی زیبایی ها برود.

ناچیزی) با خدای عظیم و بی مانندی که به وصف درنمی آید، کاشف از عشقی دو سویه، پرشکوه، آرامش بخش و امّید آفرین است.

عبادت، پرواز روح از زمین وابسته ماده به فضای دلپذیر معنویت است. عبادت از یک سو، قطره قطره آب شدن و از سوی دیگر جرعه جرعه آب نوشیدن است. عبادت خلاصه ای از یک مفهومِ روشن، ولی پیچیده و در عین حال ناشناخته بندگی است و نماز، پروازی برای رسیدن به اوج و ناپدید گشتن از صحنه طبیعت و روز مرّه گیِ کسل کننده است. عبادت، نهایت هنرنماییِ اندیشه و توان آدمی در ترسیم طرحی است که او را به مقصد زلال و دلخوش رهنمون سازد. عبادت، یعنی عشوه گریِ عاشق دل سوخته که همه ناله های شب و زمزمه های روزش یک حرف بیش نیست و با سیلاب اشک هایش، قطره های اشک دل دادگی او را می سرایند. پس عبادت هم خواهشی عاشقانه و ملتمسانه و هم هنرپردازی زیباست.

سخت تلاش می کنی و او را (سرانجام) ملاقات خواهی کرد. (انشقاق: 6)» تا این که همواره باور ملاقات زنده و پابرجا باشد. نماز، پیشوایی فرشتگانی است(1) که انسان را در بر می گیرند.(2) نماز، کوثری برای خاموش کردن آتش گناه است.(3) نماز، صُوَر نورانی در ظلمت قبر است.(4)

شوریدن بر قدرت های نمرودی و همگامی با او در فرو رفتن به آتش قهرِ ستمگران و همدلی با او در قربانی کردن فرزند و سوق دادن دیده و دل، به سمت خانه ای که آیه ای از حضور او در زمین است.

کعبه خود سنگِ نشانی است که ره گم نشود

حاجی احرام دگر بند، ببین یار کجاست

پس از نیّت، تکبیرة الاحرام می گوییم. «اللّه اکبر» اولین ذکر و نخستین تکبیر نماز، بزرگ شمردن خدایی است که از ظرفیت فکری بشر و از هر پنداری که او دارد، بزرگتر است؛ بزرگ تر از پرنده خیال انسان؛ بزرگتر از آن چه در دل می گذرد؛ بزرگتر از این که وصف شود؛ بزرگتر از آن چه پیشینیان از او گفته اند و امروزیان می گویند و پسینیان خواهند گفت.

تکبیرة الاحرام، اوّلین تیری است که در نماز به سمت شیطان رها می شود. تکبیرة الاحرام یعنی با دوست، مَحرَم شدن و دریچه دل را به روی نامحرمان بستن و هماره با گفتن آن، دست ها را بالا بردن تا آنجا که غیر خدا را پشت سر می اندازیم و به خلوت دوست وارد می شویم.

که نام نکویش جهان پرور است

پس از قرائت، به رکوع می رویم؛ یعنی در برابر افقِ ناپیدایِ بزرگیِ خداوند سر تعظیم فرود می آوریم و با توجه به عظمت او و ایمان به حقارت و ناچیزیِ خود، آیینه خودبینی را می شکنیم و با تمام وجود در برابر تنها کسی که شایسته تکریم بی پایان است، اطاعت محض خود را اعلام می کنیم.

در رکوع، دل و سر را به تعظیم وا می داریم و زبان به تسبیح می گشاییم: «سبحان ربی العظیم و بحمده». خدای بزرگ من پاک و منزه است و ستایش تنها ویژه و شایسته اوست. او منبع کمال و زیبایی و آراستگی است و هر آنچه جالب توجّه است و فطرتِ زیبایی طلب من و تو در پی آن است، جلوه ای از اوست.

این همه عکس می و نقش نگارین که نمود

یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد

فراترین کرنش، نزدیک ترین حالت(1)

می روم تا در شبستان سجود

با شکوه نام او نجوا کنم

در ورای لحظه های گم شدن

خویش را در یاد او پیدا کنم

ص: 130

پس از رکوع به سجده می افتیم. از خضوعی به خضوعی دیگر، از سر خم کردن و فرمان پذیرفتن تا به خاک افتادن و چهره بر زمین ساییدن. سجده برتر از رکوع تجلّی اوج فروتنی است. در سجده قامتِ خمیده خود را بر خاک می افکنیم و اگر در رکوع نشانی از ایستادن بود، در سجود آن نشان را هم محو می کنیم.

به سجده توان بوسه زد پای او

به چشمان دل دید سیمای او

مرا راهی کبریا می کند

برکاته»، چون پیامبر فرمود: «المصلّی یناجی ربّه»(1) «نمازگزار مشغول مناجات با خداست». پس او در حین عبادت از جمع مردم فراتر می رود و اوج می گیرد و وقتی نمازش تمام شد و مناجاتش به پایان رسید؛ از محضر خداوند به میان مردم برمی گردد و چون وارد جمع دیگران شد به آن ها سلام می کند.(2)

پاها در وضو رازی دارد. شستن صورت در وضو، یعنی خدایا! هر گناهی که با این صورت انجام دادم، آن راشست وشو می کنم که با صورت پاک به جانب تو بایستم و عبادت کنم و با پیشانی پاک سر بر خاک بگذارم. شستن دست ها در وضو، یعنی خدایا! از گناه دست شستم و به واسطه گناهانی که با دستم مرتکب شده ام، دستم را تطهیر می کنم. مسح سر در وضو، یعنی خدایا! از هر خیال باطل و هوس خام که در سر پرورانده ام سرم را تطهیر می کنم و آن خیال های باطل را از سر به دور می اندازم. مسح پا، یعنی خدایا من از رفتن به مکان زشت پا می کشم و این پا را از هر گناهی که با آن انجام داده ام، تطهیر می کنم.(1) پیامبر از این رو صلی الله علیه و آله در حدیث دیگر می فرماید: «اگر کسی با وضو از دنیا برود، شهید از دنیا رفته است.»(2) در حدیث دیگر در ثواب وضو می فرماید:

بدان که در وضو چون صورت خود را بشویی،گناهانی که با زبان و چشمانت مرتکب شده ای پاک می شود و چون دست هایت شسته شود، گناهانت از جانب راست و چپ ریخته گردد و آن گاه که پاهایت را مسح می کنی، گناهانی که با پاهایت مرتکب شده ای، پاک می گردد.(3)

این همه ثواب از رمز و رازهایی خبر می دهد که حاکی از زیبایی ها و ظرافت های این عمل است. به واقع، در لوح محفوظ الهی، بر ثواب وضو آن قدر تاکید شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله نیز با گفتن چنین عبارت هایی، پرده

ص: 134

از اسرار وضو برداشته و زیبایی های آن را عیان کرده اند.

گرچه به تیغ گردنم بزنی».(1)

لغت عرب، اسم عمل ماست؛ نه اسم خانه (کعبه)، ولی چون این عمل رو به روی آن خانه انجام می گیرد، کم کم اسم خود خانه شده است. قبله بر وزن «جِلْسَه» و «وِجهه» طرز ایستادن و روبه رو شدن با چیزی است که با حضور ذهن انجام گیرد. مواجهه ای است که انسان به حال خبردار می ایستد که گویی رژه می رود و سان می دهد و نهایت این که باید این رژه و سان در مورد خانه خدا، با همه اعضا و تمام اندام بدن بوده باشد؛ آن هم با حال خبردار و با نظم و احترام و با حضور ذهن کلی؛ پس قبله به معنای اقبال کردن به چیزی است، اما طوری که روی آوردن به آن همراه با گسستن از غیر باشد که رنگ پیوستن به آن و گسستن از غیر آن، در عمل آشکار باشد.(1)

خداوند است.(1) به تعبیر دیگر، عبادت به این معناست که بنده خود را در مقام محکومیّت تام پروردگار خویش در آورده و لازمه آن خضوع در مقابل اوست.(2) و هدف آن رسیدن به کمال و سعادت، خود سازی و تقرّب به خداوند می باشد. برای تحققِ عبادت مداوم و آگاهانه، توجه به این پیش زمینه ها امری لازم و ضروری است و بدون توجه به این پیش نیازها، نمی توان انتظار داشت که عوامل و راه کارهای ایجاد انس بانماز اثرگذار باشد. همان طور که حضور در دانشگاه و اشتغال به تحصیل در سطوح عالی مستلزم گذراندن دوره متوسطه است، انس با نماز نیز به برخی پیش زمینه ها نیاز دارد که بدون توجه به آن ها، موفقیت چندانی در این راه حاصل نمی شود. به عبارت دیگر، پیش نیازهای عبادت، برخی آمادگی های لازم را جهت ایجاد شرایط عبادت در انسان، به وجود می آورد که به کمک آن ها، انسان در مسیر عبادت اثرپذیر خواهد بود.

این پیش نیازها هم از جهت هنجاری و هم از جهت آسیب شناسی قابل توجه است؛ یعنی پیش نیازهای عبادت در مورد کسانی که با نماز انس دارند، محقق شده است و کسانی که بانماز انس ندارند، این پیش نیازها را نیز ندارند. با این وجود، می توان گفت: «غفلت، وسوسه علمی، پندارگرایی، عقل متعارف، هوس مداری و خودبینی، شیطان و دنیا گرایی از موانع شناختی و عملی عبادت هستند.»(3) توبه، زهد، ریاضت، مراقبت

ص: 139

و محاسبه و تقوا مراحل مختلفی از مانع زدایی از عبادت و سیر و سلوک است.(1)

برای بررسی بهتر و هدف مند، پیش نیازهای عبادت را در دو بخش خلاصه می کنیم:

خداوند است(1) و پس از درک این نیازهاست که انسان، خداوند را به خاطر نعمت های بی پایانش شکر می کند. و این همان روح بندگی است.

امیرالمؤمنین (ع) در توصیف اهمیت خودشناسی می گوید: «برترین پیروزی برای آدمی، شناختن نفس خویشتن است.»(2)

بسیار ژرف و عمیقی می نهد.(1) طبق نظر عرفا و علمای اخلاق، توحید از عالی ترین مراحل سیر و سلوک است.(2)

الهی نشان می دهد. از منظر شیعه ائمه (ع) واسطه فیض الهی اند و سبب نزول برکات بر انسان ها می شوند و پذیرش اصل ولایت از شرایط قبولی اعمال است.(1) امیرالمؤمنین (ع) می فرماید:

ما باب اللّه هستیم و راه خدا از طریق ما شناخته می شود.(2)

تثبیت اخلاص و نماز سبب دوری از غرور دانسته شده است.(1)

رعایت این پیش زمینه های رفتاری، برای ایجاد انس با نماز لازم و مؤثر است و بدون توجه به آن ها، رعایت عواملِ انس با نماز نمی تواند تأثیر چندانی را در پی داشته باشد. این پیش نیازها عبارتند از:

تلقی کرد. در واقع، عبادت و بندگی خدا جز با اخلاص، مفهومی ندارد و معنای حقیقی عبادت، با نیّت غیر خدایی سازگار نیست و در حد به جا آوردن آداب ظاهری متوقف می ماند.

ستیزه گری با حقیقت (جحود)(1) و عُجْبْ(2) از جمله عواملی هستند که سبب حبط اعمال می شود. هم چنین بازگو کردن عمل برای ریا(3) و خوردن مال حرام(4) نیز چنین اثری دارد.

کسی که غیبت زن و مرد مسلمانی را بکند، تا چهل روز خداوند نماز و روزه اش را نمی پذیرد؛ مگر آن که آن شخص او را ببخشد.(1)

امام باقر (ع) نیز می فرماید:

همانطور که آتش هیزم را می سوزاند، حسد(2) ایمان را نابود می کند.

هم چنین امام صادق (ع) می فرماید:

حسد، عُجْب و فخر فروشی آفت دین است.(3)

در روایات دیگر نیز می خوانیم، خداوند ناسزاگویی(4) را دوست ندارد و ورود به بهشت بر ناسزاگو حرام است.(5) فخر فروشی، حسد، عُجْب، غیبت و فخر نمونه هایی از رفتارهای ناپسندند که در آن ها بدخواهی برای دیگران نهفته است و مانع از برخورد صحیح انسان در روابط اجتماعی به عنوان پیش نیازهای رفتاری و عملی عبادت می شود.

دیگر است که فرد را در میسر عبادت ثابت قدم می کند و حرکتی آگاهانه و مستمر را در قلمرو عبادت رقم می زند. به تعبیر دیگر، بدون شناخت و آگاهی، راه کارهای دیگر ایجادِ انس با نماز، نمی توانند یک عبادتِ عارفانه را به دنبال داشته باشند.

سرعت از نظر بگذراند و سپس جایگاه خودش را در این مجموعه عظیم هستی به یاد آورد، آن گاه این نیاز در او تشدید می شود که به ارتباط با مبدأ هستی نیاز دارد. در چنین حالتی، عبادت شادی آفرین می شود؛ زیرا در ورای آن پیوند خود را به عنوان کوچک ترین ذره هستی با مبدأ آفریدگار عالم (جاودانگی) حس می کند.

شده ایم.

نیز تقیّد و ضمانت اجراییِ درونی در نزد شخص نمازگزار بیشتر می شود که همان انس با نماز است.

از این رو، تکرار عملِ عبادت نباید امر بیهوده ای تلقی شود. این که انسان باید در همه حال خدا را عبادت کند، رهنمون اصلی تکرار عبادت است و ثبات قدم مؤمن را جلوه گر می سازد. از این رو، می توان گفت ایمان واقعی انسان را در مسیر عبادت ثابت قدم می کند. کسی که استمرار در عبادت را برای خود دشوار ببیند، به جوهره ایمان دست نیافته است. باید دانست همان طور که استمرار گناه، قلب را می خشکاند، دوام بر اطاعت، دل را احیا می کند. از این رو امام صادق (ع) می فرماید: «اَلْاِبْقاءُ عَلَی الْعَملِ حَتّی یَخْلُصَ اَشَدُّ مِنَ الْعَمل؛ باقی ماندن بر عمل تا این که خالص شود، از خود عمل سخت تر است.»(1)

سیره انبیا و ائمه (ع) نیز نشانگر این اصل مهم است که عبادتِ پروردگار مشروط به زمان یا مکان خاصی نیست. حضرت ابراهیم (ع) حتّی در زمانی که به سوی آتش پرتاب می شد، نام و یاد خدا را در دل داشت و او را صدا می کرد.(2) امام حسین (ع) نیز در آخرین لحظات عمرش در حالی که عزیزانش را از دست داده بود و تشنگی طاقت فرسایی او را آزار می داد، در همان حال که خون آلود بر زمین افتاده بود، با خدای خود

ص: 151

مناجات می کرد و پیش از آن نیز در اوج درگیری ها به نماز ایستاده بود.(1) در فرهنگ قرآن نیز کمال نماز در استمرار نماز به تعبیر دیگری و محافظت نماز است. «الَّذینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ؛ کسانی که دایم در نمازند (معارج: 22)».

2. بهداشت و امنیت روانی(2)

همان گونه که برای داشتن زندگی با نشاط، داشتن سلامت جسمی امری لازم و غیر قابل انکار است، بهره مندی از سلامت روانی نیز یک ضرورت انکارناپذیر است. امنیت روانی از بزرگ ترین نعمت های الهی است. در جامعه مدرنِ امروز، ناراحتی های روحی روانی روندی صعودی به خود گرفته است و کمتر انسانی از فشارهای روانی در امان مانده است. اغراق نیست اگر بگوییم امروز افزایش فشارهای عاطفی و هیجانی، امنیت روانی بشر را تهدید می کند.(3)

امنیت روانی وجه جدایی ناپذیر بهزیستی و رفاه اجتماعی است و تمام زوایای زندگی انسانی را در برمی گیرد. آنچه در بهداشت روانی بیش از هر چیز مورد نظر است، احترام به شخصیت و حیثیت انسانی است و تا هنگامی که شخصیت فرد در نظر گرفته نشود، سلامت فکری و تعادل روانی و بهبود روابط انسانی معنا و مفهومی نخواهد داشت.

ص: 152

با تعاریف مختلفی که در مورد سلامت روانی ارایه شده است،(1) در مجموع می توان گفت: بهداشت و امنیت روانی سبب می شودافراد با اتخاذ شیوه های صحیح روانی و عاطفی با محیط خود سازگاری حاصل کرده و برای حل مشکلات خود از راه های مطلوب اقدام کنند و از ناهنجاری های رفتاری به شدّت بکاهند. از این رو، امنیت و بهداشت روانی تاثیر انکارناپذیری بر نظام رفتاری افراد دارد که در صورت تغییر و نوسان روال زندگی، انسان ها را دستخوش تغییرات قابل توجهی می نماید که در نظر اول غالبا پنهان است.

عبادت و به ویژه نماز نیز به عنوان یک رفتار در نظام دینی تحت تأثیر این عامل است؛ یعنی کسی که «اعصابش خورد است» یا «حال و حوصله ندارد» و از بهداشت و امنیت روانی برخوردار نیست، نمی تواند با نماز انس بگیرد. همان طور که در بسیاری از زمینه های دیگر قدرت و صلاحیت خود را از دست می دهد. به همین جهت، در تشویق افراد به سوی نماز، نخست باید در این نکته اندیشید که او تا چه میزان از بهداشت و امنیت روانی برخوردار است. در غیر این صورت، تمامی تلاش ها برای تشویق چنین افرادی به نمازگزاردن با موانعی جدی برخورد می کند.

حد فاصل نماز خوانده می شود و اگر کسی نماز را در آن محدوده به جا نیاورد، بعد باید قضای آن را به جا آورد.

زمانی که برای نماز در نظر گرفته شده است از نظر فضیلت یکسان نیست.(1) بنابراین، برپایی نماز در اولِ وقت سبب التزام نمازگزار و ایجاد یک برنامه منظم نمازگزاری می شود که نمازگزار طبق آن برنامه، پیوسته و منظم به نماز می ایستد. این نظم، در ایجاد انس با نماز اثر زیادی دارد؛ به طور کلی، نظمی که در سایه نمازگزاری ایجاد می شود، در ایجاد انس با نماز موثر است. علاوه بر این، چنین نظمی به دیگر موارد زندگی نیز تسرّی می یابد.

پیش تر گفتیم که انس به نماز، یکی از مراحلِ عالی نمازگزاری است و محصول تداوم رفتاری است که طی یک برنامه منظم به اجرا در می آید. تقیّد به نماز گزاردن در اولِ وقت، سبب می شود برنامه ای که به انس با نماز می انجامد، ضمانت اجرایی بیشتری پیدا کند.

در روایات نیز، به نماز اولِ وقت بهای زیادی داده شده است و با عبارت های گوناگون، نمازگزاران به نمازگزاریِ اولِ وقت تشویق شده اند. اولِ وقت، بهترین وقت(2) و نماز اولِ وقت برترینِ عمل ها است.(3) برتری نمازگزاردن در ابتدای وقت نماز بر آخرین فرصت آن مثل برتری آخرت بر دنیاست.(4) وقتی که وقت نماز فرا می رسد، درهای آسمان برای بالا

ص: 154

رفتن اعمال باز می شود.(1) کسی که بعد از عصر منتظر فرا رسیدن وقت نماز است، زایر خداست و خداوند زایرش را گرامی می دارد.(2) از این رو شیطان از مؤمنی که نماز را در اول وقتش به جا می آورد همواره می ترسد.(3)

الگوی پیروی شونده چه ویژگی هایی داشته باشد، سمت و سویش مشخص خواهد شد.

در روش الگو سازی فرد ویژگی های برجسته الگو را درونی می کند. «همانند سازی، فرآیند روانی است که فرد یک جنبه یا یک ویژگی از دیگری را به خود می گیرد و خود را بر اساس الگو تغییر می دهد. شخصیت به وسیله یک ردیف همسان سازی تشکیل می گردد و متمایز می شود.»(1)

در تربیت دینی، تأثیر انتخاب الگوها در ایجاد نگرش و رفتار مطلوب و سالم بسیار با اهمیت قلمداد شده است و یکی از ویژگی های تربیت اسلامی توجه دادن فرد به الگوهای مطلوب و الهی است. در این چارچوب، قرآن و سنّت الگوهایی را معرفی می کنند که انسان در سایه همانند سازی با آنان و گوش فرادادن به تعالیم شان می تواند به کمال روحی و فکری برسد.

الگو پذیری در نماز

آیا تا به حال به نماز انبیا، ائمه، علما و عرفا اندیشیده اید؟ آیا تا به حال نمازهای پر از خشوع و خضوع را دیده اید؟ نمازهایی که آثار حضور قلب و خشوع در چهره نمازگزار ظاهر می شود. نمازهایی که قطرات اشک را بر گونه های نمازگزار جاری و زمزمه های نیایش او را طنین انداز می کند.

ص: 156

به نظر می رسد در راستای الگوپذیری در نماز، بیان حالت هایی از نمازِ صالحان، صدیقان و عارفان موجب همانند سازی تدریجی خواهد شد. شرح حالت های ویژه ای از الگوها زمینه را برای شکل گیری یک انقلاب روحی نسبت به نماز فراهم می کند. البته نبایستی فراموش شود که در انتخاب این الگوها به ایجاد پیوند عاطفی با آن ها توجه کنیم؛ زیرا پیوند عاطفی شرط اصلی و لازم برای همانند سازی نمازگزار با الگوی مورد نظر است. در این حالت، بهتر است از شخصیت های محبوب هر جامعه ای استفاده کنیم.

حوداثی که مربوط به حاشیه نماز است یا محرومیت هایی که به واسطه نماز ایجاد می شود، می تواند ذهنیت های منفی نسبت به نماز ایجاد کند و پی آمدهای رفتاری و روانی سویی بر جای بگذارد. در مقابل، اگر پس از هر نماز به کودک و نوجوان یا بزرگترها محبّت کنیم و با برخوردهای عاطفی و مناسب با او ارتباط برقرار کنیم، این مفهوم در ذهن آن ها شکل خواهد گرفت که نماز، محبت می آورد. همین امر در خوش بین کردن اطرافیان نسبت به نماز، بسیار مؤثّر خواهد بود.

فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و دینی یک مسجد ایفا می کند. در بسیاری از موارد مشاهده می شود نمازگزاران به مسجد می روند وبا میل و اشتیاق فراوان در مراسم دینی حاضر می شوند؛ در حالی که مسجد از نظر امکانات و معماری، در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. در این میان، تنها عامل روی آوردن مردم به مسجد شخصیت و برخورد خوب امام جماعت است. برخورداری امام جماعت از مراتب علمی، فضل و پارسایی و تقوا و مردم داری باعث می شود تا او بتواند نمازگزاران مسجد را از نظر فکری و معنوی پاسخگو باشد.

پرهیز از خودمحوری، احترام به آرا و نظریات اهل مسجد و مشورت کردن با آنان در ارتباط با امور مسجد، تأثیری فراوان در دلگرمی مؤمنان نمازگزار و جذب افراد جدید به مسجد دارد.

برخوردهای همراه با عطوفت و مهربانی و گشاده رویی، در نظر گرفتن سلیقه ها و افکار گوناگون، هم نشینی با ضعیفان و محرومان، ساده زیستی و برخوردهای معتدل، نقش مهمّی در جذب افراد مختلف به مسجد و نماز جماعت دارد.

محبوبیّت امام جماعت و رضایت نمازگزاران از او سبب می شود رابطه ای عاطفی و صمیمی میان امام و مأموم ایجاد شود و نمازگزاران از سرِ شوق و رغبت در مسجد حاضر شوند. البته در این میان نمازگزاران نیز باید از زحمات امام جماعت قدردانی کنند و توقعات بی جا نداشته باشند.

مسجد زیارتگاه موحدان،(1) بازار آخرت،(2) برترین مکان زمین(3) و پناهگاه مسلمانان در حوادث است.(4) کسانی که به مسجد رفت و آمد دارند، به آسانی از صراط عبور می کنند(5) و در سایه عرشِ خدا ساکن می شوند.(6) بیهوده نیست که می گویند: بهشت پاداش مسجدیان است؛(7) زیرا زمین برای آن ها تسبیح می کند(8) و فرشته ها با آن ها انس می گیرند.(9)

گذشته از این، رفت و آمد به مسجد، فواید علمی، اخلاقی و تربیتی دارد(10) و سبب اصلاح رفتار می شود.

با توجه به مسایلی که مطرح شد، نقش معنوی و رفتاری مسجد در ایجاد انس با نماز بیش از پیش بر ما آشکار می شود. مسجد سبب می گردد نماز به صحنه اجتماع کشیده شود و از حالت فردی خارج گردد و نشاط و طراوت خاصّی را در نمازگزار ایجاد کند. این نشاط و طراوت در ایجاد میل و رغبت انسان به تداوم نمازگزاری نقش عمده ای دارد.

در این میان، حتّی معماری مسجد نیز نقش خاصی در جلب

ص: 160

نمازگزاران و ایجاد انس با نماز دارد، ولی بنای مسجد در عین سادگی(1) می بایست مستحکم باشد.(2) طلاکاری(3) و نقاشی کردن(4) صورت موجودات دارای روح بر روی دیوار مسجد جایز نیست، ولی نوشتن آیات قرآن و احادیث(5) منعی ندارد.

جلوه های زیبا مثل کاشی کاری، شبستان، سیستم روشنایی مناسب، گستره فضای سبز، فرش های زیبا و وجود امکانات خاص مثل وضو خانه، دستشویی، کتابخانه، مراکز فرهنگی، پارکینگ، کفش داری، مکانی موقّت برای سکونت مسافران و تازه واردان به شهر، دفتر مسجد و صندوق قرض الحسنه در ایجاد انس با نماز موثر است.

در ایجاد انس با نماز، نقش مسجد از لحاظ فرهنگی و آموزشی نیز مهم است. برگزاری جلسات پرسش و پاسخ، جلسه های آموزشی، گفت وگوهای علمی و فرهنگی، دعوت از شخصیت های فرهنگی، برگزاری نمایشگاه های عکس و کتاب، مسابقات ورزشی فرهنگی و دینی، اردوهای زیارتی، تفریحی، فرهنگی و علمی، برگزاری کلاس های کمک درسی، وجود کتابخانه و سالن مطالعه در ایجاد روحیه دین داری و

ص: 161

گسترش فرهنگ نماز مؤثر است و می توان به یاری چنین عواملی زمینه لازم برای ایجاد انس با نماز را فراهم کرد.

* * *

در کنار عوامل فرهنگی، به نظر می رسد جنبه های بهداشتی مسجد، در جلب نمازگزاران بسیار مهم باشد. خداوند در قرآن می فرماید: «یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ؛ ای فرزندان آدم زینت خویش را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید.» (اعراف: 31) هم چنین خداوند، حضرت ابراهیم (ع) و فرزندش را به پاکیزگی خانه خدا امر می کند.(1) در روایات بیان شده که جاروب کردن مسجد ثواب آزاد کردن برده را دارد.(2) در رساله های عملیه نیز احکام خاصّی مربوط به احکام بهداشتی مسجد آمده است.(3)

بنابراین، رعایت نکات بهداشتی در مسجد در ایجاد انگیزه، برای جذب نمازگزاران نقش عمده ای دارد. در این راستا خوش بو کردن فضای مسجد در هنگام نماز و مراسم های دینی بسیار مهم است. در مجموع، می توان گفت توجه به جنبه های گوناگون عبادی،(4) سیاسی(5) و نظامی(6) در مسجد، نقش مؤثری در انس با نماز ایفا می کند. از این رو، شارع مقدس برای نماز جماعت اهمیت خاصی قایل است و مردم را

ص: 162

برای حضور در مسجد تشویق کرده است.

با توجه به مطالبی که در مورد تأثیر مسجد و امام جماعت گفته شد، نقش نماز جماعت، در انس با نماز معلوم می شود، بسیاری از مواردی که انس با نماز را در نماز «فُرادا» تهدید می کند، در نماز جماعت وجود ندارد.

کسالت و بی نشاطی که یکی از آسیب های نماز فُرادا است،(1) در نماز جماعت به حداقل می رسد؛ زیرا خارج شدن از خانه و حضور در اجتماع سبب افزایش فعالیت های اجتماعی و نوعی جنب و جوش و تنوع در برنامه زندگی می شود و عوارض ناشی از انزوا را از میان می برد. در سایه این نشاط، انگیزه نمازگزار در تداوم مسیر نمازگزاری بیشتر شده و با ایجاد برنامه ای منظّم و قابل اجرا، با نماز انس می گیرد.

تأخیر نماز، از اول وقت نیز یکی از آسیب هایی است که نماز فُرادا را تهدید می کند.(2) نماز جماعت در اول وقت و در اوقات فضیلت نماز برپا می شود. بنابراین، آسیبی که در نماز فُرادا، احتمال آن وجود دارد، در نمازجماعت به حداقل می رسد.

فضیلت و ثوابی که خداوند برای نماز جماعت و رفتن به مسجد قرار داده است، اثر معنوی و روحانی را در انسان ایجاد می کند تا در مسیر دین داری، بهتر حرکت کند. حضور انسان در جمع مؤمنان نمازگزار و در خانه خدا، آثار معنوی زیادی را در پی خواهد داشت.

ص: 164

یکی دیگر از آسیب هایی که نماز فردا را تهدید می کند، صحیح به جا نیاوردن اعمال و ذکرهای نماز است که در نماز جماعت، با توجه به شرایط امام جماعت و پیروی نمازگزاران از او، زیان های این آسیب نیز تا حدود زیادی خنثی می شود.

گذشته از این، نماز جماعت بر عده ای واجب است؛ مثل کسی که در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی که نماز را با جماعت بخواند، از وسواس درامان می ماند. هم چنین اگر پدر و مادر به فرزند خود امر کند که نماز را به جماعت بخواند، چون اطاعت پدر و مادر بر فرزند واجب است، بنابر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند.(1)

افکار عمومی شناخته شده هستند و جایگاه خاصی دارند، بر جامعه اثر بیشتری دارد.

با این مقدّمه می توان گفت: رفتار و اعمال نمازگزاران در جذب یا دفع دیگر افراد جامعه بسیار مؤثر است. اگر نمازگزاران حقوق اجتماعی را رعایت نکنند و با خود محوری حقوق دیگران را زیرپا بگذارند؛ برای دیگران احترام نگذارند؛ با دیگران به خوبی رفتار نکنند؛ در عمل به اصول دینی پای بند نباشند، برای خود احترام کاذبی قایل شوند، مظاهر و جنبه های ظاهری دین را رعایت نکنند، بینش های افراطی و غلط سیاسی داشته باشند، دین را به شکلی تفسیر کنند که دیگران آن ها را مرتجع و کوته نظر بخوانند، انعطاف پذیر نباشند و تعصب باطل داشته باشند، به مال اندوزی بپردازند و به فقرا و نیازمندان کمک نکنند، جلوه های تمدن و پیشرفت مادی را مخالف دین بدانند و به جز خودشان همه را بی دین فرض کنند، در این صورت دیگر نمی توان انتظار داشت دیگران به نماز تمایل پیدا کنند؛ زیرا آن ها از این گونه رفتارها به این نتیجه می رسند که اگر آثار نماز در افعال نمازگزاران، چنین باشد، در آن صورت چه تأثیر مثبتی را می توان از نمازگزاران انتظار داشت؟ هر چند برداشت غلط است، ولی افکار عمومی در چنین مواردی، این گونه برداشت می کنند و نمی توانند بین دین و دیندار فرق بگذارند. شاید به همین دلیل است که قرآن مجید با نمازگزارانی که با رفتارهای ناشایست و غیر انسانی خود ساحت بندگی را آلوده می کنند، آن گونه با شدّت برخورد می کند و

ص: 166

صلوة آن ها را به «صَلاتِهِمْ ساهُونَ» تعبیر می کند؛(1) زیرا مرزبندی آن چه دین می گوید با آنچه برخی از دین داران به نمایش می گذارد، ضرورتی حیاتی دارد.(2)

از این رو در روایات می خوانیم: «کُونوا دُعاة النّاسِ بِغَیرِ اَلْسِنَتِکُم(3)؛ با اعمالتان راهنمای مردم باشید» نمازگزاران با برخوردهای صحیح خود می توانند دیگران را به نماز دعوت کنند و آن ها را به سمت نماز سوق دهند.

ص: 167

می گیرد که با توجه به اهمیّت و ضرورت انس با نماز، در این فصل به بیان این مراحل می پردازیم.

برخی از افراد به طور مقطعی و برخی به صورت دایمی نماز می خوانند. بعد از برطرف شدن عوامل بی میلی به نماز (نمازگریزی)، فرد وارد مرحله نمازگزاری می شود. بحث ما در مورد کسانی است که در مرحله نمازگزاری قرار دارند. برای رفع نماز گریزی، برطرف کردن عوامل بی میلی به نماز بسیار مفید است. بسیاری از نمازگزاران در همان مراحل اولیه باقی می مانند و به کندی رشد می کنند. آن ها هر چند نماز می خوانند، ولی از ابتدا تا انتهای نماز، هیچ گونه انس قلبی با این کار خود ندارند و عملی بدون شناخت انجام می دهند. برخی از افراد از این مرحله گذر کرده و بخشی از نماز خود را با رعایت آداب ظاهری و باطنی به جا می آوردند، ولی در طول نماز نمی توانند به این حالت خود استمرار بخشند.

رسیدن به این مرحله انس با نماز مشکل و استقرار در آن مشکل تر است. با این حال، کسانی که هر از چند گاهی انس با نماز را تجربه می کنند، با ادامه این فراز و نشیب به تدریج به مرحله انس فراگیر و یکپارچه می رسند و نمازی را برپا می کنند که وجه جدایی ناپذیر آن انس است. از این رو عرفا در توصیه های خود می گویند: در لحظه ای که متوجّه می شوید، با اختیار منصرف نشوید. اگر یک دقیقه خود را در یاد خدا دیدید با اختیار از این حالت خارج نشوید و به انصراف و غفلت غیر اختیاری اهمیّت ندهید.

ص: 169

پس با استمرار و تمرین می توان انس مقطعی را به مرحله بعد یعنی انس کامل با نماز ارتقا داد. این مرحله نیز دارای مراتب و درجات مختلفی است، اما در مجموع انس با نماز، بر دو گونه است :انس اجمالی و انس تفصیلی؛

به حضور، او را در مسیر انس با نماز قرار می دهد. البته رسیدن به این مرحله نیز به ایمان قوی و تمرین و ریاضت در مراحل پیشین نیاز دارد.

همین معانی خلاصه می کنند و گمان می کنند عبادت جز این صورت، حقیقتی دیگر ندارد.

سبب ایجاد انس تفصیلی می شود و عبادتی واقعی و مداوم را ایجاد می کند، ولی در حد ادراک قلبی نیست.

اهل نیایش است، ولی آن ها که فقط آداب ظاهری نماز را به جا می آورند، مرام نیایش ندارند و نمی توانند از منظر زیبایی شناسی به نماز بنگرند و از آن لذت برند. در مقابل، می توان گفت: پیش نیازهای شناختی و عملی، در مورد کسی که با نماز انس دارد محقق شده است و او از امنیت روانی لازم برخوردار است؛ هر چند تداومِ در نمازگزاری، عامل بسیار مهمّی در استمرار امنیت روانی اوست.

ص: 175

غرایز عبور کند و خود را به مقام والا و پر ارج انسانیت برساند و تاج پرافتخار «لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ» را بر سر بگذارد، ولی عروج بدان مقام پر ارج، نهفته در کمالی است که با زدودن غبار از لوح دل و تجلّی انوار در کانون پرفروغ سرّ حاصل می آید و این در حقیقت جز تَخَلُّق به اخلاق اللّه چیز دیگری نیست.(1)بر همین اساس اخلاق، منزلتی بزرگ و جایگاهی بلند است و در تمام شرایع و ادیان الهی نیز سرلوحه دعوت همه انبیاء الهی بوده و همواره پیروان خود را پس از دعوتِ به یکتا پرستی، به پاکیزگی نفس، اصلاح درون، علاقه مندی به نیکی و فضیلت و دیگر امور نیک و سودمند سوق می داده اند.

برای رسیدن به فضایل اخلاقی و دوری از رذایل نفسانی راههایی در قرآن و احادیث ائمه (ع) بیان شده است که یکی از آن ها «نماز» است. نماز در تربیت اخلاقی و شکوفایی و ایجاد فضایل اخلاقی در انسان تأثیر به سزایی دارد که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

خودسازی است که انسان را به کمال حقیقی می رساند؛ زیرا انسان را از بدی ها باز می دارد(1) که قلعه ای محکم در مقابل تهاجمات ویرانگر شیطان است(2) و سبب محو گناهان می شود(3) از این گذشته، نماز برخی فضایل مانند اخلاص، صبر و تواضع را پدید می آورد که تقوا را در انسان به دنبال دارد که سر منشأ فضایل و کمالات است.

اخلاص نهی شده است. نمازِ مطلوب، نمازی است که برای رضای خدا برپا شود و اگر در نماز درجه ای از آلودگیِ شرک و ریا باشد، به همان نسبت از مقام قرب دور خواهد شد. چون ریا با حقیقت و واقعیّت نماز سازگار نیست. نماز برای نیایش و مناجات با قدرت برتر هستی است و چون بدون اخلاص برپا شود، گفت و گوی نمازگزار با خدا بی معنا جلوه می کند. به این ترتیب، نمازگزار باید هر روز با برپایی نماز، اخلاص را تمرین کند. امام باقر (ع)می فرماید: «الصلوة بَیتُ الْاِخْلاصِ؛ نماز خانه اخلاص است.»(1)

خداوند ایمان را وسیله پاکسازی شما از آلودگی شرک و نماز را برای دوری و پاک نمودن شما از تکبّر قرار داد.

اعمال و ذکرهای نماز بیانگر تواضع است و توجّه عمیق به آن ها تواضع را در انسان ایجاد می کند. تکبیرة الاحرام، دعا و خواهش از خداوند و سوره حمد از جمله ذکرهای نماز هستند که کبر و خود بزرگ بینی را از انسان دور می کنند. سجده و رکوع و ایستادن با رعایت ادب و وقار در مقابل خداوند مرور هر روزه درس تواضع است.

مستحبات نماز مثل تحت الحنک به گردن آویختن برای روحانیون گذاشتن بینی بر روی خاک، خشوع(1) و دعاهایی که در نماز و تعقیبات آمده، از اشکال دیگر تواضع است.

علی (ع) می فرماید: «اَلذِّکرُ یَشْرَحُ الصَّدرَ؛ یاد خدا سبب شرح صدر می شود.»(1) نماز بهترین وسیله استعانت و کمک خواهی از پیشگاه الهی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هرگاه با دشواری روبه رو می شد، از نماز استعانت می جست: «اذا حَزَبَه امرٌ فزع الی الصلوة»(2) امام صادق (ع)می فرماید: هنگامی که با غمی از غم های دنیا رو به رو شدید، وضو بگیرید و به مسجد رفته نماز بخوانید و در حال نماز دعا کنید،(3) امام صادق (ع) در حدیث دیگری می فرماید: «هرگاه برای امیرالمؤمنین (ع) پیش آمدی می شد و حضرت را ناراحت می کرد، به نماز پناه می برد و ناراحتی خود را به آن جبران می کرد.(4)

نماز موجب وسعتِ رزق،(5) برطرف شدن حوایج،(6) دفع بلا(7) و رفع مشکلات و ناراحتی می گردد.(8) و به این ترتیب، انسان را در تحمّل مشکلات یاری می دهد. از طرف دیگر، نماز با افزایش ایمان سبب می شود نمازگزار خود را به گونه ای ابدی به جهان مادّی متعلّق نداند و با

ص: 181

دید دیگری وقایع را بنگرد. در نتیجه، با تغییر بینش، مشکلات را تحمل می کند و به آرامش روانی دست می یابد.

اندیشمندان غربی نیز به نقش دعا در مبارزه با دشواری ها اعتراف کرده اند. نورمن وینسنت گریسی می گوید:

دعا و نماز بزرگ ترین نیرویی است که برای مبارزه با دشواری های زندگی روزانه و به دست آوردن آرامش روحی، شناخته شده است.(1)

گاندی رهبر بزرگ مردم هند می گوید:

اگر نماز نبود و با خدا ارتباط پیدا نمی کردم، به طور حتم سال ها بود که دیوانه شده بودم.(2)

تکرار نماز، اصول اساسی خود را یادآوری کرده و پیوسته به تثبیت شخصیت خود می پردازد.

روانکاو معروف، هانری لنگ چنین می گوید:

در نتیجه تحقیقاتِ طولانی خود در اجرای آزمایش های روانی بر روی افراد، به این موضوع پی برده ام کسی که با دین سرو کار داشته باشد و به عبادت بپردازد، آن چنان شخصیتی نیرومند پیدا می کند که هیچ گاه یک نفر بی دین، نمی تواند چنین شخصیتی به دست آورد.(1)

نماز متوسل می شود(1) و در پرتو آن گره های کار خود را می گشاید.

امیرالمؤمنین علی (ع) در مناجات خود با خدای متعال چنین می گوید: «اِلهی کَفی بی فَخْرا اَنْ اَکونَ لَکْ عبدا و کفی بی عِزّا اَنْ تکونَ لی ربّا؛ خدایا این افتخار مرا بس، که بنده تو باشم و این عزّت مرا کافی است که تو پروردگار من باشی».(2)

نماز سندی است بر بندگی بنده و ربوبیّت خداوند و شاهد صدقی بر این پیوند با برکت و افتخار آفرین است.

انسان های مؤدّب بسیار خوش زبان هستند و گفتار آن ها سبب آزار و اذیت دیگران نمی شود. نمازگزار در نماز یاد می گیرد که چگونه بهترین کلمات را بر زبان جاری کند و چگونه الفاظ زیبایی را برگزیند. نماز، مناجات با خدایی است که جز با بهترین و زیباترین کلمات، سخن گفتن با او نشاید.

این بحث در بحث ضرورت نمازگزاری به طور کامل مورد ارزیابی قرار گرفت.

در بُعد اجتماعی پاکیزگی مسجد برای او حکم یک فریضه را پیدا می کند.

تأکید بر مسایل بهداشتی آن چنان در اسلام مورد توجه قرار گرفته که حتی «استنشاق» یکی از مستحبات وضو قلمداد شده است.

تومانیانس می نویسد:

در غضروف های بینی گاهی کرمی تولید می شود که سبب سردرد فوق العاده شدید و کاهش بینایی چشم می شود. برای دفع این کرم بهترین وسیله، شست وشوی بینی با آب سرد است.(1)

پوشیدن لباس تمیز نیز یکی دیگر از مستحبات نماز است که در بهداشت و نظافت موثر است.

آثار دیگر نماز عبارت اند از: بهداشتِ خوب، شادابیِ جسم، آرامشِ عضلات، درمان بیماری فشار خون، عفونت کلیه و مجاری ادرار، عفونت های گوارشی، ایمنی حواس، درمان عفونت های تنفسی، بیماری های دهان و دندان، بیماری های پوست و بیماری های واگیردار، افزایش طول عمر، جلوگیری از بیماری های مقاربتی و اعتیاد، درمان وسواس های فکری و عملی، جلوگیری از شیوع خودکشی، بهبود بیماری های تیروئید و جلوگیری از سکته های قلبی و مغزی، زخم های گوارشی و جلوگیری بیماری آسم.(2)

ص: 188

نماز بر بهداشت و آرامش روان نیز موثر است که این موضوع در ابتدای بحث ضرورت نمازگزاری مورد بحث قرار گرفت.

نظامِ شخصیتی انسان با نظام هایِ رفتاری، اجتماعی و فرهنگی ارتباط دارد و فرد از طریق نظام شخصیتی خود با جمع رابطه برقرار می کند. نماز بر هرچهار قطبِ شخصیت انسان یعنی هوش(استعداد یادگیری)، ظرفیت اجرا(خود _ مستقل) هویت فردی (هویت _ خود) و هویت جمعی (تعهد) تأثیر می گذارد.(1) در نتیجه، حالات زیر ایجاد می شود:

1. تأثیر معانی و نمادها و دیگر اجزای فرهنگی نماز بر نمازگزار که باعث منظم شدن و تعادل در نیازها و آرزوهای نمازگزار می شود که تحت عنوان خُرد ورزی از آن یاد می شود.

2. تأثیر نمازگزار بر دیگر اجزای فرهنگی برای غلبه بر محیط، جهت تأمین منافع آنی بدون اینکه نیازها تعدیل و تغییر مهمی را تجربه کنند که تحت عنوان فعّال گرایی از آن یاد می شود.(2)

اجتماعی، عنصر سومی به نام ما یا گروه تشکیل می شود که دارای ابعاد ابزاری، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است و برای حفظ خود به چهار عنصرِ هم فکری مشترک، همگامی(هماهنگی) مشترک، همدلی مشترک و هم بختی مشترک نیاز دارد.(1) گروهِ نمازگزار نیز از چنین قاعده ای تبعیت می کند.(2)

دو عنصر اساسی یعنی فردِ نمازگزار و تعامل بین نمازگزاران منجربه پدید آمدن عنصر سومی به عنوان «ما» و گروهِ نمازگزاران می شوند. در نتیجه، بُعد کلانِ جامعه را از خود متأثر می کنند. در اینجا این قاعده به همان صورت عمل می کند که دیگر اقشار و طبقات دیگر با گروه بندی تفکیک شده خود، ساختار کلان جامعه را از خود متأثر می کنند.

گروه بندی اجتماعی نمازگزاران در سطح کلان اجتماعی، در چهار بُعد مختلف تاثیر خود را به نمایش می گذراند.

طبیعی معادله قدرت سیاسی از حضور آن ها متأثّر می شود و موضوع تنظیم سیاسی و نظارت بیرونی مطرح می شود. بدین جهت، اگر فرهنگ نماز بر جامعه حاکم شود، همگامی بین افراد و گروه های نمازگزار در جامعه تحقق پیدا می کند. در این حالت، بعضی از افراد و گروه هایی که نخواهند همگامی درونی داشته باشند، تحت تأثیر حضورِ اجتماعی نمازگزاران و معادله سیاسی برآمده از آن قرار خواهند گرفت. در اینجا ابعاد تنظیم سیاسی نماز یعنی تمرکز قدرت بین نمازگزارن، مقبولیت و مطلوبیت بین نمازگزاران و اعتماد اجتماعی بین نمازگزاران،(1) ساختار کلان جامعه را از خود متأثّر می کند.

ارزشی، جهت نظام فرهنگی جامعه مؤثّر باشد. در نتیجه، راه را برای تعمیم نظارت درونی و شکل گیری ساختار کلان جامعه هموار کند.

ابعاد تنظیم اجتماعی در تعاملات بین گروهی، رقابت بین گروهی، تفاهم بین گروهی و تعاملات درون گروهی جلوه گر می شود.(1)

نماز با ایجاد هنجارهای هماهنگ، از بروزِ ناهنجاری ها جلوگیری کرده و روند توسعه اجتماعی را شتاب می بخشد؛ زیرا با افزایش روابط بین گروهی، اعتماد متقابل را تعمیم داده و با گسترش دوستی ها و پیوندهای اجتماعی، تضادهای هنجاری را کنترل کرده و به تبع آن ارزش های ثابت و استوار را جای گزین می کند. رفع اختلالات هنجاری جامعه، سبب تقلیل دامنه کنترل رسمی از سوی دولت می شود که این خود، چند پی آمد جدّی را به همراه دارد:

الف) پایین آمدن هزینه های اقتصادی جامعه، افزایش پس انداز، افزایش سرمایه گذاری، رشد اقتصادی؛

ب) گسترش و افزایش نوآوری و خلاقیّت، رشد علوم، فنون و تکنولوژی، رشد اقتصادی؛

ج) محو زمینه های بروز مفاسد اجتماعی و اداری، تعهد شغلی و کاری و انضباط مالی، بالا رفتن اثر بخشی و کارایی؛

د) افزایش قدرت انطباق جامعه ای و تقویت جامعه کل.(1)

نماز و بهره وری(2)

توجه به میزان بهره وری از مهم ترین عوامل توسعه و رشد اقتصادی به حساب می آید. نظافت، حفظ و نگهداری، برنامه ریزی، مهارت در انجام کار و داشتن انگیزه از عوامل مؤثر بر بهره وری اقتصادی است.

ص: 195

در بطن نماز آموزش هایی وجود دارد که در ارتقای فرهنگ بهره وری مؤثر بوده و در شرایط کنونی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اینکه نماز «بهترین عمل» است، این توقع می رود که در رشد و تعمیق فرهنگ بهره وری نیز نقش کلیدی خود را ایفا کند. به ویژه آن که در محورهای قبل به جایگاه نمازگزاران در ساختار کلان جامعه اشاره کردیم.

از آیات و احادیث مربوط به اهمیت نماز در می یابیم که از آموزش های نماز می توان مبانی بهره وری در زمینه های اشتغال، محو بیکاری، توزیع عادلانه درآمد ملی، رشد و توسعه اقتصادی و در نتیجه محو تورم و ایجاد اقتصاد سالم و زندگی با آسایش را استنباط کرد که از آن جمله می توان به نکات زیر اشاره کرد:

1. نظم کاری یکی از عوامل اساسی پیشرفت است. از اختصاص اوقات معیّنی از شبانه روز برای نمازهای واجب در می یابیم که برای دیگر امور خود یک نظم کاری را تعریف کنیم.

2. توجه به وقت، مکانِ پاک، بدن تمیز، ایستادن رو به یک جهت مشخص، توجه به غصبی نبودن مکان و... که در نماز باید رعایت شود، به سبب افزایش دقّت در مسایل پیرامونی یک رفتار، فرهنگ بهره وری را در نزد نمازگزار درونی می کند.

3. انجام اضافه کار، کار در شب، کارهای جبرانی و استیجاری را می توان از نمازهای واجب و مستحب الگو برداری کرد.

ص: 196

4. کار گروهی، رابطه نزدیک و صحیح مدیریت با پرسنل، ضرورت وجود روابط انسانی در محیط کار و... را می توان از رابطه نماز گزاران با امام جماعت و یکدیگر الگوبرداری کرد.

5. اندازه شناسی و تمرکز فکری... را نیز می توان از دیگر پی آمدهای نماز دانست که در ارتقای فرهنگ بهره وری مؤثر است.

6. برپایی نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.(1) بیکاری، انجام کار بدون تخصص، نداشتن وجدان کار، بی تقوایی در کار، انجام کارهای مضر، بی دقّتی در کار، عدم برنامه ریزی، نبود اخلاص در کار، بلندی آرزو، غرور، تنبلی، شتاب بی مورد، ناسازگاری در محیط کار، عدم توجه به زمان، اسراف در منابع تولید و تبعیض در کار از جمله مصادیق منکرات و زشتی هایی هستند که به طور مستقیم بر میزان بهره وری تأثیر زیان بار می گذارند و نماز می تواند زمینه کنترلی آن ها را فراهم کند.

7. نماز باید در حالت هوشیاری و بدون کسالت انجام شود.(2) این امر تمرین خوبی برای کارهای دیگر خواهد بود که نیاز به هوشیاری دارند.

اهداف خود هدایت می کنند. به همین دلیل است که حساسیّت افکار عمومی در مقابل جریان های سیاسی بیشتر از مسایل علمی و فرهنگی است. اگر سیاست را به معنای تدبیر صحیح در امور جامعه بدانیم، در آن صورت در اندیشه اسلامی نماز و سیاست رابطه تنگاتنگی با هم خواهند داشت. حتّی نماز در حالت فردی نیز می تواند از ابعاد یک عمل سیاسی برخوردار باشد؛ زیرا قبول خداوند مستلزم عدم تسلیم در مقابل غیر او و به معنای تسلیم نشدن در مقابل طاغوت؛ یعنی حکومت استبدادی است، ولی برپایی نماز در حالت جماعت به نحو آشکارتری دارای بار سیاسی است.(1)

واقعی باشند، زمینه برای پیدایش و گسترش گفتمان تفاهم آمیز حاکمیت با مردم، هموار می شود و به تبع آن تفاهم سیاسی و اعتماد متقابل نسبت به قضاوت، اجرا، تخصص و... محقق می شود.

افزون بر این، اگر این گفتمان سیاسی، واقعی و صادقانه بوده و زیر سایه نماز ایجاد شده باشد، چند پی آمد را به همراه خواهد داشت:

الف) به افزایش ظرفیت اجرایی و آگاهی مسئولان و مردم نسبت به امکانات، کمبودها، نیازها و اهداف جامعه می انجامد. این به نوبه خود باعث افزایش همدلی سیاسی و ملی می شود.

ب) وجود گفتمان مشترک سیاسی بین مردم و مسئولان باعث افزایش توان اقناع طرفین می شود و واقع بینی سیاسی را در آن ها افزایش می دهد.

ج) وجود گفتمان سیاسی برآمده از نماز، امکان جذب نیروهای مختلف در جامعه را که دارای توان مندی های لازم باشند، افزایش می دهد.

د) گفتمان سیاسی برآمده از نماز، زمینه پذیرش انتقادات سازنده را بین مسئولان و مردم فراهم ساخته و مانع بروز خشونت های سیاسی می شود. در نتیجه، قابلیّت های جامعه برای حل مسالمت آمیز تضادها و اختلاف های داخلی افزایش می یابد.

ه) مانع از بروز خودسری مسئولان، سوءاستفاده آن ها از قدرت و هر گونه کژرفتاری سیاسی در جامعه می شود.(1)

در مجموع، می توان گفت نماز مانع از تراکم و تمرکز قدرت زیاد و

ص: 199

اعطاکننده اختیارات و آزادی های واقعی به جامعه است. در مقابل، تراکم و تمرکز قدرت زیاد باعث بی میلی سیاسی نمازگزاران و بیگانگی آن ها از نظام سیاسی می شود.(1)

به علت سطحی نگری و شتاب در تصمیم گیری ها اشتباه می کنند. نماز در تصحیح این روند می تواند نقش خاصی را ایفا کند و با تقویت انگیزه های متعالی و رهایی آدمی از دنیاگرایی، او را در راستای اهداف عالی هدایت کند؛ زیرا نماز، آدمی را از جاذبه های زمینی به جاذبه های آسمانی، اوج می دهد و او را از فرش به عرش سیر می دهد و از خاک تا افلاک برمی کشد. اگر زوج های جوان به این فضای متعالی راه یابند، فراز و نشیب زندگی نمی تواند آن ها را دچار تزلزل کند.

نماز انسان را از دردها و روزمرگی ها رها می سازد و دردمندی او را سمت و سویی دگر می بخشد. روحش را از حقارت آزاد می کند و به او عزت و منزلت و تعالی می بخشد. در چنین فضایی، همسران جوان به احساس پوچی نمی رسند و برای تداوم زندگی با هم، از سطح غرایز فراتر رفته و با یکدیگر اتّصال وجودی پیدا می کنند. به عبارت دیگر، نماز، نقطه اتصال معنوی آن ها به یکدیگر می شود و از این رو، روند زندگی مشترک را یک سره، با ارزش می یابند.

و تنظیم می کند. یک جوان با ایمان و نمازگزار در پرتو نماز از نگاه به نامحرم چشم می پوشد و با رعایت حریم در روابط زن و مرد متانت و وقار پیشه می کند. او با چشم پوشی از نامحرم به همسر خویش وفادار و متعهد می ماند و اجازه نمی دهد هوا و هوس های زودگذر، کانون گرم زندگی او و همسرش را متلاشی کند. این ها همه در پرتو نماز و ارتباط با خداوند حاصل می شود.

این شرایط، زمینه را برای ایجاد یک حسن خلق قوی و پایدار هموار می کند و زندگی را در یک بستر مناسب و بدون تنش جدّی به پیش می برد. امنیت و آرامش زوج های جوان در چنین فضایی به خوبی تأمین می شود و طرفین با رضایت کامل به انجام وظایف همسری خود می پردازند. پس، نمازگزاری با ایجاد شبکه اخلاقی گسترده در خانواده زن و مرد را در ایجاد کانون گرم خانواده یاری می کند و این مسأله رمز موفقیت خانواده است.

تا آن ها با آرامش بیشتری روند آزمون و خطای ابتدای زندگی را پشت سر بگذارند.

نماز و ارتباط با خداوند، روح فروتنی و دوری گزیدن از خودمحوری را در زوج های جوان افزایش می دهد و به جای سلطه جویی روح رفاقت را در میان آن ها احیا می کند.

شور و نشاطی که در جوانان وجود دارد می توان گفت، جوانان معمولاً مایلند زندگی را از دریچه امید ببینند و نماز دریچه زیبایی است به سوی امیدهای زندگی؛ در ذکرهای نماز و به ویژه قنوت، عباراتی وجود دارد که از حالت دعا و درخواست برخوردار است. جوانِ نمازگزار با دعای خود در حقیقت، آرزوی رسیدن به فردایی بهتر را با خداوند در میان می گذارد و چون کسی که دعا می کند، امید به اجابت هم دارد، نماز هم چون حلقه اتّصالی خواهد شد که زوج جوان را با خداوند مرتبط می کند و امید به رحمت و بخشش الهی را در وجود آن ها نهادینه می کند.

هر فردی در زندگی نیاز به همدم و هم صحبتی دارد که بتواند با او ارتباط برقرار کند؛ زیرا انسان موجودی اجتماعی است که بسیاری از نیازهای عاطفی و روانی خود را به واسطه برقراری ارتباط کلامی با دیگر اعضای جامعه انسانی تأمین می کند. در این میان، نماز کامل ترین و زیباترین ارتباط کلامی انسان با خداست و تمامی نیازهای روحی و روانی انسان را سمت و سویی حقیقی می بخشد. نیایش، نماز و ارتباط با خداوند باعث می شود که روح از احساس تنهایی نجات یابد و به واسطه پیوند میان خود و خالق هستی، رابطه انسانی با همسر خود برقرار کند.

یکی دیگر از نیازهای روح آدمی در ارتباط با بی کرانگی یا وجود بی نهایت است. روح آدمی، چون از روح الهی نشأت گرفته است،(1)از این رو از محدودیت های زندگی مادی به سرعت سرخورده می شود و هر

ص: 207

لحظه متر صد در هم شکستن حصار تنگ آن است.

انسان موحّد با اتّصال روحش به عالم ملکوت، شادابی و طراوت خود را حفظ می کند و به این وسیله توانایی روحی خود را افزایش می دهد. در مقابل، انسان مادّی به دلیل محرومیت از چنین رابطه ای، از سردرگمی، ابتذال و پوچی روزافزون در عمق روح و روان خویش رنج می برد.

زوج های جوان در شروع زندگی بیش از دیگران نیاز به پویایی دارند و علاقه مندند که زندگی را از دریچه نشاط و شادابی ملاحظه کنند. نماز می تواند این نیاز را به مجرای صحیح خود هدایت کند و آن ها را به مفاهیم عمیق تری از نشاط زندگی آگاه کند.

برخی از اندیشمندان هم چون آبراهام مازلو بر این باورند، زمانی که انسان ها به نیازهای زیستی خویش پاسخ می دهند، در مرحله بعد نیازهای ثانویه و تأمین آن ها مطرح می شود و اگر هرمی از نیازهای ثانویه انسان ترسیم کنیم، قاعده آن، نیازهای ایمنی است که در رأس آن نیاز به خودشکوفایی به چشم می خورد. بر این اساس، وقتی انسان از پاسخ به نیازهای ابتدایی خود فارغ می شود، آن گاه درصدد پاسخگویی به نیازهای اساسی ترش از جمله نیازِ خودشکوفایی برمی آید که در این مرحله او می تواند تمامی استعدادها و توان مندی هایش را از قوه به فعل برساند و خودشکوفایی را محقق کند.(1) صرف نظر از میزان صحّت تقدّم و تأخّری

ص: 208

که این دسته از روان شناسان برای نیازهای انسانی قایل می شود، توجه به نیازِ خودشکوفایی مبحث بسیار مهمی است که نمی توان آن را نادیده گرفت.

یکی از ویژگی های انسان خودشکوفا، خویشتن فرارونده اوست؛ یعنی شخصیتی که از مرزهای خود بالاتر رفته و جذب پدیده های عمیق تر و گسترده تر از خود می شود. نماز عاملی است که انسان را از خود فراتر می برد و محو و جذب ملکوت الهی می نماید و آن گاه به تفسیر دیگری از «خویشتن» می رسد. در حقیقت روح نماز، «از خود بریدن» و «به خدا پیوستن» است. نمازگزار واقعی، خود را چون «منِ مستقل» نمی بیند، بلکه خدا را بر فراز خویشتن مشاهده می کند؛ کسی که منیّت خود و خودبینی را کنار می زند، در حقیقت مصداق شخصیت فرارونده می شود و مهر و محبت او به همسر و فرزند و جامعه اش نیز در مسیر عشق به خدا، معنا و مفهوم پیدا می کند و تابعی از منافع شخصی و غریزی او نمی شود.

هر زوج جوانی در آغاز زندگی مشترک خود، نیاز شدیدی به نیروی اعتماد به نفس دارند تا بتوانند در پرتو آن بر مشکلات خود فایق آیند. نماز، این خودباوری و اعتماد به نفس را به انسان عطا می کند؛ موجودی که خداوند او را جانشین خود در زمین دانسته(1) و آفرینش او را مبارک می داند.(2) در حدیث قدسی نیز این مضمون آمده است که «ای فرزند آدم!

ص: 209

من همه چیز را به خاطر تو آفریدم و تو را به خاطر خودم».(1)

حال، انسانی که موحد است و خداوند در صدر اندیشه او نشسته است، چون راز و رمز نیایش با خدا را دریافته، با طیب خاطر نماز می گذارد و از این راه خودباوری و اعتماد به نفسِ می یابد. داشتن حامی نیرومند و مهربانی هم چون پروردگار می تواند تضمین کننده اعتماد به نفس انسان در فراز و نشیب های زندگی مشترک و مسئولیت های ناشی از آن باشد و حذف کردن چنین پایگاهی از زندگی، می تواند زوج جوانی را که با امید و آرزو زندگی مشترک خود را آغاز کرده اند، به گرداب خودمحوری ها و درگیری های نفسانی کشاند. در واقع، نماز به عنوان محکم ترین رابطه انسان با خدا، می تواند بهترین تأمین کننده اعتماد به نفس زوج های جوان، محسوب شود و برای مبارزه با مشکلات زندگی به آن ها جرئت کافی بدهد.

یکی دیگر از نیازهای یک زوج جوان نیاز به «مقبولیت» است. به این معنا که دیگران او را همان گونه که هست، پذیرا باشند. این نیاز، در حقیقت به ضرورت داشتن جایگاه در میان جامعه اشاره دارد و اگر جز این باشد، زندگی امری دردناک بوده و به سختی قابل تحمّل است. حال باید دید آیا نماز و ارتباط با خداوند، قادر است برای انسان چنین مقبولیتی را فراهم کند؟ اگر به فلسفه نماز و روح عبادت توجه کنیم، پاسخ این پرسش آسان خواهد بود؛ زیرا نماز یعنی امکان حضور همه

ص: 210

بندگان در بارگاه الهی، به شرط آن که پیشانی بندگی بر آستان کبریایی اش بسایند.

صفحه روح و وجدان فرزندان باقی می گذارد. نمازگزاری زوج های جوان سبب ایجاد فضای معنوی در منزل می شود و نقش خاصّی در تربیت دینی فرزندان دارد.

نماز سبب تقویت روحیه قدردانی و شکرگذاری می شود. این موضوع با توجه با دیدگاه متفاوت و روحیات خاص آن ها، در ابتدای زندگی بسیار مهم است.

روحِ نماز، حمد و سپاس نسبت به خداوند تبارک و تعالی است(1) و همان گونه که در سوره مبارکه حمد ملاحظه می کنیم، چنین سپاسی به درگاه خداوند، در حقیقت، تجسّم و تبلور روح قدرشناسی نسبت به نعمت ها و بخشش های الهی است. کسی که نسبت به خالق قدرشناس باشد، نسبت به مخلوق او نیز قدرشناس خواهد بود و او زحمات و تلاش های اطرافیان، از جمله همسرش را هرگز فراموش نخواهد کرد. این امر، روح مودّت و حق شناسی و وفاداری همسران جوان را نسبت به هم تقویت می کند و در نتیجه پایه های زندگی شان محکمتر می شود.

توجه به آثار نماز پیش تر گفته شد بُعد دیگری از اثرات نماز در زندگی زوجهای جوان را آشکار می کند. عنصر صبر و استقامت، عنصر دیگری است که نماز آن را قوام می بخشد و ظرفیت و توان روحی نمازگزار را در برخورد با مشکلات افزایش می دهد. این ویژگی برای زوج های جوان به نوبه خود از ایجاد تنش های مختلف جلوگیری می کند

ص: 212

و میزان درگیری های عصبی را کاهش می دهد. از این رو، می توان نتیجه گیری کرد که نماز پایه های زندگی زوج جوان را استحکام می بخشد.

می فرماید:«وای بر نمازگزارانی که در نماز خود سهل انگاری می کنند». چگونه می شود که صورت نماز به پا گردد، ولی در محتوا، اتفاق دیگری افتد؟

ص: 215

27. امینی، ابراهیم، خودسازی، شفق، قم، 1367.

28. _____________________، منازل الاخرة، انتشارات انصاری، چ دوم، 1377.

29. انصاریان، حسین، دیار عاشقان (تفسیر جامع صحیفه سجادیه)، چ سوم، انتشارات پیام آزادی، 1373.

30. ________________________، عرفان اسلامی (شرح جامع مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه)، چ دوم، انتشارات پیام آزادی، 1368.

31. ا.هیوم، رابرت، ادیان زنده جهان، ترجمه: دکتر عبدالکریم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1378.

32. بابویه قمی(شیخ صدوق)، ابوجعفرمحمدبن علی بن حسین، علل الشرایع، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

33. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، تهران، 1368.

34. بدیعی، محمد، حضور قلب در نماز از دیدگاه عالمان ربانی و عارفان الهی، چ اول، انتشارات تشیّع، 1377.

35. برتیش وفوان بیبل سوسائیتی، کتاب مقدس (عهد جدید و عهد عتیق) انست، انجمن کتاب مقدس ایران، لندن.

36. بورکهارت، تیتوس، مدخلی بر اصول و روش هنری، ترجمه: جلال ستاری، سروش، تهران، 1369.

37. بیرونی خوارزمی، ابوریحان محمدبن احمد، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه: اکبر داناسرشت، امیرکبیر، تهران، 1363.

38. پاینده، ابولقاسم، نهج الفصاحة، مؤسسه انصاریان، قم، 1379.

39. تفسیر صافی، تهران، صفاء 1405 ه. ق.

40. توانایان فرد، حسن، بهره وری در آموزش های نماز.

41. توحید، انتشارات شهید دکتر سید رضا پاک نژاد.

42. تویسرکانی، لئالی الاخبار، مکتبة العلامة، مکتبة المحمدیه، 1415 ه . ق.

43. تهرانی، عبدالحسین، اسرارالصلاة.

44. جادالمولی، محمد احمد و دیگران، قصه های قرآن، ترجمه: مصطفی زمانی، انتشارات پژواک اندیشه، قم، 1379.

45. جعفری، محمدتقی، زیبایی و هنر، چ دوم، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1378.

46. جوادی آملی، عبداللّه، آثار و برکات نماز در دنیا، برزخ و قیامت، چ پنجم، انتشارات نبوغ، سال 1378.

47. ______________________________، آداب نماز، چ هفتم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.

48. ______________________________، تفسیر نماز، چ دوم، ستاد اقامه نماز، 1375.

ص: 217

49. ______________________________، حکمت عبادات، چ چهارم، انتشارات اسراء، 1380.

50. ______________________________، مبادی اخلاق در قرآن، چ دوم، مرکز نشر اسراء، 1378.

51. ______________________________، مراحل اخلاق در قرآن، چ اول، مرکز نشر اسراء، 1377.

52. ______________________________، معاد در قرآن، چ اول، مرکز نشر اسراء، 1380.

53. جواهر السنة فی الاحادیث القدسیة، ترجمه: زین العابدین کاظمی خلخالی، انتشارات دهقان، تهران، 1380.

54. حرانی، شیخ ابومحمدحسن بن علی بن الحسین بن شعبه المدانی، تحف العقول،نشر صدوق، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1377.

55. حیدری _ ع، چگونه حضورقلب در نماز پیدا کنیم؟ انتشارات ارم.

56. خلیل جرّ، فرهنگ لاروس، ترجمه: سید حمید طبیبیان، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1373.

57. خمینی، روح اللّه، چهل حدیث، چ پنجم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373.

58. دریایی، محمد رسول، تحلیلی از حماسه سیاسی - تاریخی زیارت عاشورا،انتشارات جعفری، کرج، 1371.

59. دستغیب شیرازی، سید عبدالحسین، ثواب الاعمال، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

60. ____________________________________________________، قلب سلیم، دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

61. ____________________________________________________، گناهان کبیره، چ سیزدهم، دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1379.

62. دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمه: دکتر ا.ج.آریان پور و ع.احمدی، انتشارات اقبال، چاپخانه سپهر، 1340.

63. دوست خواه، اوستا: کهن ترین سروده های ایرانیان، چ اول،انتشارات مروارید، 1370.

64. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، مؤسسه لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1377.

65. راشدی، حسن، نمازشناسی، ستاد اقامه نماز، تهران.

66. راوندی کاشانی، قطب الدین فضل اللّه بن علی، نوادر، تحقیق: احمد صادقی اردستانی، مؤسسه فرهنگ اسلامی، تهران، 1376.

67. راه و رسم زندگی، ترجمه: مهرداد مهرین، آریان، تهران، 1375.

68. رسولی محلاتی، سید هاشم، صحیفه علویه، انتشارات اسلامی، چ سوم، 1369.

69. رضایی، عبدالعظیم، اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، چاپ خانه طلوع آزادی، 1368.

70. رضوان طلب، محمد رضا، پرستش آگاهانه، چ سوم، ستاد اقامه نماز، 1376.

71. رید، هربرت، معنی هنر، ترجمه: نجف دریابندی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374.

72. سادوک، بنجامین، روان پزشکی کاپلان، ترجمه: نصرت اللّه پورافکاری، انتشارات آزاده، تهران،

ص: 218

1371.

73. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، چ نهم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1373.

74. سر الصلاة، چ پنجم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1377.

75. سرگرد اورنگ، (به سرمایه افلاطون شاهرخ)،سدّ در (برگزیده ای از نوشته زنده و پاد زند).

76. سرگرد اورنگ، یکتاپرستی در ایران باستان.

77. سهراب پور، همت، آثار گناهان، چ هفتم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1375.

78. شبلی، احمد، مقارنة الادیان، چ دوم، المکتبة النهضة المصریه، سال 1965.

79. شرفی، محمد رضا، نقش نماز در زندگی زوج های جوان، چ دوم، ستاد اقامه نماز، 78.

80. شریعتی، علی، نیایش، الهام، تهران، 1363.

81. شهید ثانی، التنبیهات الحلیه علی وظایف الصلوة القلبیه (اسرار الصلاة)، چ سنگی، مطبوع در مجموعه افادات شهید ثانی، 1313 ه. ق.

82. شیخ طوسی، امالی، مجمع مباحث اسلامی آستان قدس رضوی، 1368.

83. __________________، تهذیب الاحکام، بیروت، 1406 ه. ق.

84. صدر، محمد باقر، نقش عبادت در زندگی انسان.

85. صدوق، محمدبن علی، عیون الاخبار الرضا، نشر صدوق، تهران، 1372.

86. _______________________________، من لایحضره الفقیه، نشر صدوق، تهران، 1367.

87. صفاتی، زهره، زیارت در پرتو ولایت (شرحی بر زیارت عاشورا)، چ اول، مجتمع علوم دینی حضرت ولی عصر، 1376.

88. طاها، حسین، علیّ و بنوه.

89. طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، احتجاج، اوقات و امور خیریه، قم، 1380.

90. ____________________________________________، مجمع البیان، مؤسسه انتشاراتی فراهانی، تهران، 1417 ه. ق.

91. ____________________________________________، مکارم الاخلاق، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1392 ه . ق.

92. طیاره، عفیف عبدالفتاح، روح الصلاة فی الاسلام، ترجمه: ناصر طباطبایی، نشر احسان، تهران، 1380.

93. عزیزی تهرانی، علی اصغر، شرح زیارت عاشورا، چ دوم، دارالصادقین، قم، 1376.

94. عزیزی، عباس، نمازهای مستحبی، ستاد اقامه نماز، تهران.

95. عمید، حسن، فرهنگ عمید، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1369.

96. غرویان، محسن، فلسفه اخلاق از دیدگاه اسلام، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، 1379.

97. فلسفی، محمدتقی، گفتار فلسفی (شرح دعای مکارم الاخلاق)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1370.

ص: 219

98. فیض کاشانی، ملامحمدمحسن، محجة البیضاء، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1361 _ 1362.

99. فیلیپ پی.هلی، و مونرو.سی. بروسلی، تاریخ وسایل زیباشناسی، ترجمه: سید محسن فاطمی.

100. قائنی، مهدی، دعا از نظر دانشمندان، دارالفکر، قم.

101. قاضی سعید قمی، محمد سعید بن محمد بن مفید، شرح توحید صدوق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1373 _ 1374.

102. قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار عبادت، ستاد اقامه نماز، چ سیزدهم، 1374.

103. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

104. کارگرمحمد یاری، رحیم، نماز از دیدگاه دانشمندان و متفکران، چ سوم، ستاد اقامه نماز، 1377.

105. کارل، آلکسیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه: عنایت ا... شکیباپور، شهریار، تهران، ؟ کتاب، 1363.

106. کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه: سمیرا شاه مرادی، نهال جوان، تهران، 1381.

107. کلمن، ورنون، فشار روانی زهرآگین و اندوه قرن بیستم، ترجمه: محمد رضا نیک خو.

108. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، فروع کافی.

109. کمپانی، فضل اللّه، نتایج و فوائد دین.

110. کن. کایز. جی، آر، عشق علی رغم مشکلات، ترجمه: فریبا مقدم، نشر علم، تهران، 1373.

111. کیخسرو شاهروج، سرگرد اورنگ، آیینه آیین مزد سِنی، چ آفتاب، 1337.

112. گارودی، روژه، هشدار به زندگان، ترجمه: کسمایی، ریس هاشمی، تهران، 1363.

113. گاندی، موهنداس کارمچاند، همه مردم برادرند، ترجمه: محمود تفضلی، امیرکبیر،تهران، 1366.

114. لنگ، هانری، بازگشت به سوی ایمان.

115. مارسل، بوازار، اسلام و حقوق بشر، ترجمه: مؤیدی.

116. مازلو، آبراهام، به سوی روان شناسی بودن، ترجمه: احمد رضوانی، آستان قدس رضوی، 1371.

117. مایکل، آیزنک، روان شناسی شادی، ترجمه: مهرداد فیروز بخت، خشایار بیگی، بدر، تهران، 1375.

118. متقی هندی، علاء الدین، کنزالعمال.

119. مجازی، علاء الدین، فرهنگ نماز (مجموعه مقالات)، مشهد 1374.

120. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مکتبة الاسلامیة.

121. محمدی ری شهری، محمد، الصلاة فی الکتاب و السنة، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، دارالحدیث، تهران، 1377.

122. _______________________________________، مبانی خداشناسی، دارالحدیث، چ اول، 1375.

123. _______________________________________، میزان الحکمة، ترجمه: حمید رضا شیخی، دارالحدیث، چ دوم، 1379.

124. مرزوق، محمد عبدالعزیز، الفنون الزخرفیة الاسلامیة فی مصر.

ص: 220

125. مرعشی نجفی، شهاب الدین، احقاق الحق، مکتبة آیت اللّه المرعشی العامه، قم.

126. مستر هاکس آمریکایی، قاموس کتاب مقدس، اساطیر، تهران، 1377.

127. مسنو، محی الدین، الصلاة.

128. مشکینی، علی، نصایح، دفتر نشر الهادی، قم، 1367.

129. مصور، محمود، لغت نامه روان شناسی.

130. مطهری، مرتضی، احیای فکر دینی، انتشارات صدرا، تهران، 1380.

131. ________________________، اصول فلسفه و روش رئالیسم، انتشارات صدرا، تهران،، 1362.

132. ________________________، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدرا، تهران، 1367.

133. ________________________، جهان بینی توحیدی، انتشارات صدرا، تهران، 1370.

134. ________________________، حیات اخروی، انتشارات صدرا، قم، 1372.

135. ________________________، گفتار معنوی، انتشارات صدرا، تهران و قم، 1363.

136. مظاهری، حسین، شرح و تفسیر دعای کمیل، لا اله الا اللّه، تهران، 1363.

137. مظلومی، رجبعلی، تربیت مکتبی.

138. ملک محمدی، مجید، چهل نکته پزشکی پیرامون نماز، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی معارف، تهران، 1376.

139. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوة، ترجمه: رضا رجب زاده، پیام آزادی، تهران، 1372.

140. میرخلف زاده، علی، داستان های از اذکار، ختوم و ادعیه مجرب، انتشارات مهدی یار، قم، 1378.

141. __________________________، قصص الدعا یا داستان هایی از دعا، انتشارات نصایح، 1377.

142. میر محمد، عبدالحسین، مناهج الشارعین.

143. میلانی فر، بهروز، بهداشت روانی، نشر قومس، تهران، 1373.

144. ________________________، خصال، مؤسسه نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362.

145. ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، چ چهارم، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، 1371.

146. نراقی، مهدی، جامع السعادات، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1379.

147. نصر اصفهانی، محمد، اخلاق دینی در اندیشه شیعی، انتشارات نهاوندی، 1378.

148. نوبهار، رحیم، کوی دوست، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، دارالقرآن الکریم، تهران، 1376.

149. نوری، حاج میرزا حسین، مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل.

150. وحدت پناه، علیرضا، نماز و جامعه شناسی، ستاد اقامه نماز، تهران، 1379.

151. ورام. ابن ابی فراس و مایکل اشتری، تنبیه الخواطر و نزهة النواظ، دارالکتب الاسلامی، تهران، 1368.

152. هوگو، ویکتور، بینوایان، ترجمه: عنایت اللّه شکیباپور، فتون، تهران، 1368.

ص: 221

153. هیکو، توشی، خدا و انسان در قرآن.

154. یکصد و چهارده نکته درباره نماز، ستاد اقامه نماز، چ هیجدهم، 1374.

ص: 222